De warmte-accumulerende houtkachels van Tulikivi : een ecologische opportuniteit in Vlaanderen.

Transcriptie

1 The Convenient Truth De warmte-accumulerende houtkachels van Tulikivi : een ecologische opportuniteit in Vlaanderen. Dossier opgemaakt door : Marchand, P - Geagr. Industriële Milieuzorg Eco-Logic Unlimited CVBA Veurestraat Afsnee In opdracht van : Dutry & Co NV Vichtestraat Deerlijk 2007 Dutry & Co

2 SAMENVATTING Tulikivi betekent het omzetten van een hernieuwbare, natuurlijke en lokale brandstof tot de meest aangename, gezonde en duurzame warmte, met maximale efficiënte en een minimale inspanning of verontreiniging. De huishoudelijke verwarming produceert ongeveer 10 % van de broeikasgassen in Vlaanderen, terwijl brandhout de meest CO 2 -neutrale brandstof is voor verwarming. Het gebruik van brandhout in kachels en haarden vormt vandaag reeds de voornaamste bijdrage tot de productie van groene energie door de huishoudens. Toch gaat het maar om 0,5 % van de totale energieproductie in Vlaanderen, zodat ondersteunende maatregelen ten voordele van deze groene energie voor de hand lijken te liggen. Klassieke houtkachels en haarden worden dikwijls beschouwd als inefficiënt, vervuilend en ouderwets. De warmte-accumulerende Tulikivi speksteenkachels vertonen evenwel inzake rendement, CO- en stofproductie min of meer dezelfde voordelen als pelletkachels en (in iets minder mate) pelletketels. Inzake NOx scoren pelletkachels en Tulikivi speksteenkachels zelfs beter dan de pelletketels. Inzake CO 2 scoren Tulikivi speksteenkachels beduidend beter dan alle pelletsystemen, zowel wat betreft de brandhoutproductie als het gebruik van electrische energie. Als product vertonen Tulikivi speksteenkachels bovendien vele extra voordelen voor de consument ten opzichte van de pelletsystemen, doordat er een duidelijk terugverdieneffect is en een hoger visueel en thermisch-klimatologisch comfort. De gebruiksvriendelijkheid ligt lager dan die van een pelletketel, maar is bijna vergelijkbaar met die van een pelletkachel en veel hoger dan die van een klassieke houtkachel. Begin 2007 verkregen de Tulikivi speksteenkachels het eco-label van het Vlaams Instituut voor Bio-Ecologisch Bouwen en Wonen (VIBE). 2

3 BEKNOPTE INHOUD DEEL 1 : HET BELANG VAN HOUT ALS BRANDSTOF p Brandhout is CO 2 -neutraal 1.2. Belang van de huishoudelijke verwarming in de CO 2 -emissies 1.3. Huidige consumptie van brandhout DEEL 2 : MILIEU-EFFECT VAN DE TULIKIVI SPEKSTEENKACHELS p Verbrandingsrendementen 2.2. Koolmonoxide-uitstoot (CO) 2.3. Stikstofoxide-uitstoot (NOx) 2.4. Stof-uitstoot 2.5. Brandstofproductie en kwaliteit 2.6. De verbrandingskamers van Tulikivi 2.7. Directe aanvoer van buitenlucht voor de verbranding 2.8. De levencyclus van een Tulikivi speksteenkachel DEEL 3. BIJKOMENDE TROEVEN VAN TULIKIVI SPEKSTEENKACHELS p Gebruiksvriendelijkheid 3.2. Het terugverdieneffect 3.3. Zacht hout stoken 3.4. Het thermische en visuele comfort DEEL 4. ECO-KEURINGEN p Het VIBE-label 5.2. De unieke keuring door het "Institut für Baubiologie Rosenheim" REFERENTIES p.25 3

4 DEEL 1 : HET BELANG VAN HOUT ALS BRANDSTOF 1.1. Brandhout is CO 2 -neutraal De verbranding van hout levert geen netto bijdrage tot het broeikaseffect, indien gekapte bomen door nieuwe worden vervangen of afvalhout wordt gebruikt : De nieuw opgroeiende bomen nemen dan een gelijke hoeveelheid kooldioxide op als werd vrijgesteld bij de verbranding van hun voorgangers. Bij natuurlijke verrotting van het hout zou dat net zozeer gebeuren en zou het veel sterkere broeikasgas methaan in veel grotere mate geproduceerd worden, omwille van de gedeeltelijk zuurstofarme verrottingsprocessen. Brandhout is dus biomassa, een hernieuwbare brandstof die ook in Vlaanderen nog ruim voorhanden is. Bij de productie en het transport van brandhout wordt erg weinig CO 2 geproduceerd, ongeveer 25 maal minder dan bij fossiele brandstoffen en zelfs 13 maal minder dan bij houtpellets 1 : 6000 Netto CO2-Emissies (kg/a) Brandhout Aardgas Houtpellets Stookolie Brandstofproductie en transport Brandstofgebruik Bron : IÖW 2 4

5 Globaal draagt het verbranden van brandhout gemiddeld 150 maal minder bij tot het broeikaseffect dan bij fossiele brandstoffen en ongeveer 13 maal minder dan bij houtpellets 3. Waar de netto CO 2 -productie bij houtpellets nog bijna 10 % bedraagt in vergelijk tot aardgas, is deze bij brandhout nagenoeg volledig verwaarloosbaar (0,7 %) 4. Voor de pellets werd hier overigens geen rekening gehouden met het electrische verbruik van de verbrandingstoestellen. Dit verbruik ligt hoger in vergelijk tot een met gas of olie gestookte installatie, omdat de automatische pelletvoeding meer vermogen vraagt 5, gemiddeld variërend tussen 25 en 100 KW 6. Evenmin werd hier voor pellets rekening gehouden met het feit dat de productie al lang niet meer uitsluitend uit houtzaagsel-afval gebeurt, maar ook uit ruw hout, wat nog veel meer energie kost. 5

6 1.2. Belang van huishoudelijke verwarming in de CO 2 -emissies De huishoudens in Vlaanderen zijn algemeen verantwoordelijk voor bijna 16 % van de totale broeikasgasemissies 7 : Aandeel van de deelsektoren in de broeikasgasemissies voor de jaren 2004 en 2005 (Vlaanderen) Bron : MIRA-VMM 8 De ruimteverwarming staat voor maar liefst 75 % van het eind-energieverbruik in Vlaamse woningen, andere electrische toestellen en verlichting niet meegerekend 9 : Eind-energieverbruik in Vlaamse Woningen Energiefunctie Aandeel (%) Ruimteverwarming 75 Warm tapwater 15 Ventilatoren 4 Pompen en hulpenergie 4 Koeling (indien aanwezig) 2 Bron : MIRA-VMM 10 Daarbij komt nog ongeveer 12 % energieverbruik voor andere electrische toestellen en verlichting 11, wat het reële aandeel van de ruimteverwarming terugbrengt van 75 % op ongeveer 67 %. CO 2 -uitstoot en energieverbruik zijn niet gelijk opgaand, gezien het gebruik van electriciteit uit kerncentrales of het verbranden van biobrandstoffen nagenoeg broeikasneutraal is. Bovendien is ook bij de verbranding van fossiele brandstoffen de verhouding tussen energie-productie en CO 2 uitstoot niet voor elke brandstof gelijk. Toch kan uit bovenstaande grosso modo gesteld worden dat de private ruimteverwarming instaat voor ongeveer 67 % van 16 %, ofte ongeveer 10,7 % van de totale CO 2 uitstoot in Vlaanderen. 6

7 1.3. Huidige consumptie van brandhout In de Energiebalans 2002 voor Vlaanderen werd een primair verbruik bij huishoudens van hout als brandstof in kachels en ketels berekend op GJ 12. Wanneer dit teruggerekend wordt naar een hoeveelheid hout met een stookwaarde van 15 GJ/ton werd een ton hout gebruikt bij particulieren voor verwarmingsdoeleinden 13. In het jaar 2004 was 0,6% van het totaal primair energieverbruik afkomstig van groene bronnen met 8.4 PJ afkomstig van voornamelijk bijstook van biomassa en 0.4 PJ afkomstig van wind-, water- en zonne-energie 14. Het overige geïnventariseerde gebruik van biomassa wordt benut als groene warmte, voornamelijk voor warmtetoepassing van brandhout in de residentiële sector (kachels en haarden) 15. Indien deze stroom ook geteld wordt zit Vlaanderen momenteel aan 1,1% energie uit groene bronnen, waarvan dus bijna de helft ofte 0,5 % van het totaal door de houtverbranding bij de huishoudens 16 : Overzicht van de Vlaamse groene energie in 2004, 2010 en 2020 en dit t.o.v. het totaal primair energieverbruik in Vlaanderen (TJ/jaar) Bron : VITO 17 7

8 Introductie DEEL 2 : MILIEU-EFFECT VAN DE TULIKIVI SPEKSTEENKACHELS Algemeen leeft in Vlaanderen de idee dat houthaarden en houtkachels een zeer laag thermisch rendement vertonen. Deze idee is op overheidsniveau voornamelijk gebaseerd op volgende besluit uit een VITO-studie gepubliceerd in : Het hout en houtafval dat verbrand wordt bij particulieren wordt ofwel in een open haard verbrand (thermisch rendement 10%) ofwel in een kachel (thermisch rendement 60%) 19. De verdeling open haard/kachel blijkt uit de studie van VITO ( Energie- en milieu-impact van huishoudelijke houtverbranding ) ongeveer op 80/20 te liggen wat een gemiddeld rendement van 20% geeft bij de benutting van warmte bij particulieren 20. Bijkomend wordt er dikwijls van uitgegaan dat de luchtverontreiniging bij deze gewone haarden en kachels erg hoog ligt en in ieder geval veel hoger dan bij pelletkachels en pelletketels. Beide vaststellingen zijn zonder meer correct voor het merendeel van de houtkachels en haarden die in Vlaanderen worden aangeboden. Maar niet voor de warmteaccumulerende houtkachels, zoals de Tulikivi speksteenkachels. 8

9 2.1. Verbrandingsrendementen Tulikivi speksteenkachels zijn houtkachels die doorgaans 1 tot 2 ton wegen en opgebouwd worden uit speksteen, vuurvaste kleisteen en soms ook vuurbeton. Ze moeten dagelijks slechts 1 tot 4 uur gestookt worden. De opgenomen warmte wordt langzaam en evenredig door de steenmassa van deze kachels uitgestraald : Typische binnenstructuur van Tulikivi speksteenkachels Het tegenstroomprincipe van Tulikivi Tulikivi speksteenkachels kunnen door dit functioneringsprincipe en hun hoge massa (meestal 1 tot 2 ton) veel hogere rendementen halen dan gewone houtkachels : 80 tot 95 % 21. Ze hoeven ook duidelijk voor de pelletketels en pelletkachels niet echt onder te doen : Gemiddelde verbrandingsrendementen van houthaarden Pelletketels Pelletkachels Tulikivi speksteenkachels Gewone houtkachels Open haarden Ondergrens Bovengrens % Bronnen : pelletketels en kachels : VITO 22 en IÖW 23 ; Tulikivi speksteenkachels : DMT 24 ; gewone houtkachels en open haarden : VITO 25 en Stichting Leefmilieu 26. Dat de door Tulikivi speksteenkachels geproduceerde stralingswarmte langer in de woning aanwezig blijft, werd hier overigens niet in rekening gebracht. Nochthans kan het een bijkomende energie-besparing van 25 tot 50 % opleveren, gezien de lagere luchttemperatuur minder ventilatieverliezen en plafond-verliezen produceert De warmte wordt bij Tulikivi speksteenkachels in beduidend mindere mate opgeslagen in de kamerlucht en in meerdere mate in infrarode straling en de massa van de woning. 9

10 2.2. Koolmonoxide-uitstoot (CO) De CO-uitstoot betreft de meest directe luchtverontreiniging bij verbranding. CO is een giftig gas, dat ondermeer bij CARA-patiënten reeds in kleine dosissen tot onaangename bijwerkingen leidt. CO is ook de meest typische parameter die de volledigheid van de verbranding weergeeft en aldus een veel gebruikte maatstaf vormt voor de productie van andere giftige polluenten, zoals PAK s. Indien de CO-waarden laag liggen, zijn PAK s meestal niet meer detecteerbaar. Tulikivi speksteenkachels vertonen een zeer goede verbranding, ondermeer door de typisch hogere verbrandingstemperaturen, die binnenin bij normaal gebruik oplopen tot 800 à 1000 C 29. De CO-uitstoot is dan ook bijzonder laag. Voor CO gelden volgende verhoudingen : CO-Emissies in mg/mj Pelletketels Pelletkachels Tulikivi speksteenkachels Gewone houtkachels Ondergrens Bovengrens Bronnen : pelletketels en pelletkachels : ETH 30 en BE 31 ; Tulikivi speksteenkachels : DMT 32 ; gewone houtkachels : VUB 33 en IÖW 34. Het verschil met de gewone houtkachels is overduidelijk. Pelletkachels ( mg/mj) en vooral pelletketels ( MG/MJ) 35 scoren in doorsnee beter dan de Tulikivi speksteenkachels ( mg/mj) 36, maar de minder goede pelletkachels veroorzaken duidelijk hogere CO-emissies dan de betere Tulikivi speksteenkachels. In vergelijking tot de gewone houtkachels behoren ze alle drie tot dezelfde groep milieubewuste alternatieven. 10

11 2.3. Stikstofoxide-uitstoot (NOx) NOx emissies hebben vooral betrekking op de vorming van zure regen, alsook op de productie van laag-atmospherische ozon, schadelijk voor de luchtwegen. De NOx emissies van verwarmingstoestellen hebben niet zozeer te maken met de volledigheid van de verbranding, dan wel met de interactie tussen luchtstikstof en luchtzuurstof binnen de omstandigheden waaronder de verbranding gebeurt. Voor NOx gelden volgende verhoudingen : NOx-emissies in mg/mj Pelletketels Pelletkachels Tulikivi speksteenkachels Gewone houtkachels Ondergrens Bovengrens Bronnen : pelletketels en pelletkachels : ETH 37 en BE 38 ; Tulikivi speksteenkachels : DMT 39 ; gewone houtkachels : VUB 40 en IÖW 41. Bij de NOx-emissies blijken pelletkachels en Tulikivi speksteenkachels het laagst te scoren, terwijl de waarden voor pelletketels vooral in de bovengrens die van gewone houtkachels benaderen. De slechtste pelletketels kunnen 7 maal meer NOx produceren dan de terzake beste Tulikivi speksteenkachels of pelletkachels. Naast NOx zijn ook zwavelzure stoffen een factor voor zure regen, die afhankelijk is van de brandstof en niet van het toestel. Bij een onderzoek op 7 verschillende soorten brandhout, bleek een maximaal zwavelgehalte van slechts 0,1 % bij één houtsoort (Douglas den) terug te vinden 42. De bijdrage van de houtverbranding tot de zwavelzure regen is dus minimaal, zeg maar natuurlijk. Wat aan zure regen uit de verbranding van hout op het bos terecht komt, is er in wezen uit afkomstig. 11

12 2.4. Stof-uitstoot Stof - en dan vooral fijnstof - is schadelijk voor de luchtwegen en leidt ondermeer bij CARA-patiënten reeds in kleine dosissen tot onaangename bijwerkingen. Voor stof gelden volgende verhoudingen : Stof-emissies in mg/mj Pelletketels Pelletkachels Tulikivi speksteenkachels Gewone houtkachels Ondergrens Bovengrens Bronnen : pelletketels en pelletkachels : ETH 43 en BE 44 ; Tulikivi speksteenkachels : DMT 45 ; gewone houtkachels : VUB 46 en IÖW 47. Inzake stofemissies scoren de gewone houtkachels duidelijk slechter dan de pelletbranders en de Tulikivi speksteenkachels, waartussen de verschillen verhoudingsgewijs klein zijn. De minder goede pelletkachels en pelletketels veroorzaken tot 2 maal hogere stofemissies dan de betere Tulikivi speksteenkachels. Een onderdeel van het hier gemeten stof is het schadelijker fijnstof. Fijnstof wordt gedefiniëerd als stof met een diameter kleiner dan 10 µm tot 2,5 µm, afhankelijk van de bron. Uit onderzoek van een pelletkachel blijkt dat 95% van de stof-emissies een deeltjesgrootte van minder dan 2,1 µm had 48. Bij Tulikivi speksteenkachels schommelt het percentage fijnstof tussen 80 en 95 %

13 2.5. Brandstofproductie en kwaliteit Productie Indien de vraag naar brandhout zou toenemen door een stijgende vraag naar warmte-accumulerende houtkachels zoals de Tulikivi speksteenkachels, dan dienen de effecten op het bosbestand te worden geëvalueerd. Dit is uiteraard ook zo voor de pellets, al komen deze in belangrijker mate uit het buitenland. In de eerste plaats is duidelijk dat indien Tulikivi speksteenkachels dienen ter vervanging van andere houtkachels en haarden, de vraag naar hout er alleen maar door zal afnemen, gezien het veel hogere verbrandingsrendement van de Tulikivi speksteenkachels (zie hoger). Enkel indien Tulikivi speksteenkachels installaties voor fossiele brandstoffen vervangen, wat uiteraard ook de bedoeling moet zijn binnen de klimaatproblematiek, zal de vraag naar brandhout stijgen. Het is evenwel best mogelijk dat beide types vervangingen elkaar terzake grotendeels zullen compenseren. Toch is het nodig om bij elke stimulering van de verbranding van hout, de productieprocessen nog beter te proberen beheersen door eventuele aanpassingen van de wetten en verordeningen inzake bosbeheer en brandhoutproductie. Ontbossing is in Vlaanderen evenwel al lang verboden en dat is uiteraard het belangrijkste punt. Zoals hoger gesteld wordt bij de productie en het transport van brandhout overigens erg weinig energie verbruikt en ook weinig CO 2 geproduceerd, zelfs 13 maal minder dan bij houtpellets 50. Voor pellets moet ermee rekening gehouden worden dat de productie al lang niet meer uitsluitend uit houtzaagsel-afval gebeurt, maar ook uit ruw hout, wat nog veel meer energie kost. Kwaliteit Gewoon brandhout is uiteraard wat de brandstofkwaliteit betreft een ander soort grondstof dan pellets, die uitsluitend op industriële wijze geproduceerd worden. Bij pellets is het vastleggen van kwaliteitsnormen inzake brandstofkwaliteit relatief eenvoudig. Bij brandhout ligt dat moelijker omdat enerzijds het aantal professionele producenten veel hoger ligt en anderzijds omdat ook de individuele gebruiker van houtkachels in staat is zichzelf van brandstof te voorzien. Voor de professionele brandhoutproducenten dringt zich vanuit de praktijk een verstrenging op van zowel de wetgeving als de controle. Vooral inzake vochtgehalte leveren sommige handelaren soms brandhout van zeer bedenkelijke kwaliteit, wat de verontreiniging door onvolledige verbranding sterk kan verhogen. Inzake private brandhoutproductie zijn dergelijke controles vooral mogelijk op het niveau van de rookgaskwaliteit. Indien een houtkachel duidelijk en langdurig zwarte rook produceert is of het hout te nat, of de gebruikte houtkachel van slechte kwaliteit of wordt ze op een verkeerde manier gestookt. Milieu-ambtenaren alsook de federale politie zijn dan perfect in staat om op te treden, al vraagt het wettelijk kader hiertoe op zijn minst verduidelijking. Hetzelfde geldt overigens voor het eventueel verbranden van afvalhout of ander afval. 13

14 2.6. De verbrandingskamers van Tulikivi Verbrandingskamer met vlakke rooster De wat oudere Tulikivi modellen met vlakke rooster scoren op milieuvlak al bijzonder goed in vergelijking tot de meer gangbare houtkachels. Ze beschikken over een eenvoudig verbrandingssysteem dat door de werking van het tegenstroomprincipe al een voortreffelijk verbrandingsresultaat oplevert (bovengrenzen van grafieken hierboven). Wervelverbrandingskamer met trechter-rooster In vergelijking tot Tulikivi kachels met vlakke rooster vertoont deze wervelverbrandingskamer betere resultaten inzake koolmonoxide en stikstofoxiden (ondergrenzen van grafieken hierboven). Er wordt ook 30 tot 40 % minder asse geproduceerd. Tulikivi staat al jaren aan de top inzake milieubewust en efficiënt verbranden. Met deze nieuwe verbrandingskamer verzekert Tulikivi er zich van deze positie nog jaren te kunnen behouden : 1 : Corderiet haardplaten 2 : Luchtspoeling glasraam 3 : Luchtregelunit 4 : Luchtaanvoer via asladedeur De corderiet haardplaten bestaan uit een hoogwaardige, met ijzer versterkte soort ceramiek. De gleuven ertussen laten toe om verbrandingslucht bovenin de toppen van de vlammen te blazen voor de zogenaamde secundaire verbranding. De lucht bovenaan de kachel beweegt zich aldus meer horizontaal, zodat een beter menging met de verbrandingsgassen optreedt. Dit heet het wervelprincipe. De luchtregelunit past de luchttoevoer aan overeenkomstig het verbrandingsproces. Via de asladedeur wordt de verbrandingslucht aangevoerd (kan ook rechtstreeks uit de buitenlucht zie verder). 14

15 De wervelverbrandingskamer is opgebouwd uit verschillende belangrijke onderdelen: 1 : Cordieriet haardplaten met secundaire luchtaanvoerkanalen 2 : Het gietijzeren boogrooster voorkomt dat de luchtaanvoer via het rooster door asdeeltjes wordt gestoord. 3 : De gietijzeren trechter waar het boogrooster in zit houdt de houtskool goed samen voor een optimale verbranding. 4. De stalen asgeleider zorgt ervoor dat de asse netjes in de aslade terecht komt. De luchtregelunit is een bijzonder stukje techniek dat toestaat met één regelhendel het gehele verbrandingsproces te regelen : 1 : De verbrandingslucht wordt aangevoerd links en rechts van de aslade. 2 : Met één regelhendel bedient men de volledige unit. 3 : Deze klep sluit de luchttoevoer af wanneer er niet gestookt wordt. Daarvoor dient men de regelhendel volledig links te plaatsen. 4. Deze sectorklep regelt de hoeveelheid lucht die via de rooster wordt geblazen in verhouding tot de hoeveelheid lucht die via de haardplaten wordt aangevoerd. Bij het aanmaken van het vuur en wanneer het vuur in de laatste gloedfase komt, plaatst men de regelhendel in het midden zodat er meer lucht via het rooster aangevoerd wordt. Gedurende het gewone branden plaatst men de regelhendel volledig rechts zodat er meer lucht via de haardplaten wordt aangevoerd. 15

16 2.7. Directe aanvoer van buitenlucht voor de verbranding In laagenergiewoningen is de snelheid waarmee de aanvoer van buitenlucht gebeurt, beperkt door ventilatoren en warmte-wisselaars. Door de hoge nood aan verbrandingslucht was het tot voor kort erg moeilijk er hout in te branden. Het is bij de Tulikivi speksteenkachels perfect mogelijk een directe aanvoer van verse buitenlucht te voorzien voor de verbranding. De verbrandingslucht moet dan niet meer aan de woning zelf worden onttrokken. Dit kan zowel voor oudere als nieuwere Tulikivi modellen. De verbrandingslucht wordt dan onderaan of achteraan de kachel ingevoerd (zie tekening). Indien een laagenergiewoning het warmteverlies bijvoorbeeld tot 1/7 kan inperken in vergelijking met een gewone woning (dat is uiteraard afhankelijk van de woning), dan volstaat met Tulikivi 1 tot 3 uur stoken per week! Ook in andere woningen die goed geïsoleerd zijn kan buitenluchtaanvoer een optie zijn om efficienter te verwarmen en ook om schoorsteen-trekproblemen te voorkomen. 16

17 2.8. De levencyclus van een Tulikivi speksteenkachel In gewicht bestaat een TULIKIVI bijna volledig uit natuurlijke speksteen, die kan gewonnen worden met een minimum aan energie omdat hij zo zacht is. Het speksteenafval dat daarbij ontstaat is totaal niet reactief of schadelijk 51. Zodra een speksteengroeve leeg is, kan de natuur zich er gemakkelijk herstellen. Speksteen is een waardevol en duurzaam materiaal, dat zich ook laat hergebruiken. De cement die gebruikt wordt om de speksteenkachel te metselen bestaat uit speksteenpoeder en waterglas. Waterglas wordt gemaakt van zand en soda. Daarnaast zijn in een Tulikivi een minimum aan essentiële metaalonderdelen aangebracht, zoals de deur, de aslade en de rooster. Deze zijn in productie niet zo milieuvriendelijk, maar moeilijk te vermijden en wel goed te recycleren doordat metalen eenvoudig met electromagneten van ander afval gescheiden kunnen worden. Tulikivi gebruikt ook isolatiemateriaal om te voorkomen dat warmte ontsnapt daar waar dat niet de bedoeling is (vooral bovenin de kachel) en de kachel volledig rookdicht te maken. Deze isolatie is gegarandeerd vrij van korte vezels 52, zoals deze in klassieke glaswol aan te treffen zijn en waarvoor indicaties bestaan dat ze een schadelijke invloed kunnen hebben op de longen. Alle gebruikte materialen werden gekeurd door het "Institut für Baubiologie Rosenheim" (zie verder). 17

18 DEEL 3. BIJKOMENDE TROEVEN VAN TULIKIVI SPEKSTEENKACHELS 3.1. Gebruiksvriendelijkheid Tulikivi speksteenkachels zijn veel gebruiksvriendelijker dan gewone houtkachels. Ze hoeven immers slechts een paar uur per dag gestookt te worden, waarna de warmte langzaam aan de woning wordt afgegeven. Tegenover pelletkachels die met zakken pellets gevuld worden is dat een bijna vergelijkbare inspanning. Tulikivi speksteenkachels moeten uiteraard manueel aangemaakt worden, terwijl pelletkachels en ketels meestal automatisch opstarten. Daar staat tegenover dat pelletbranders een hoger risico vertonen op technische storingen in de aanvoer van de brandstof. In vergelijk tot gewone houtkachels zijn Tulikivi speksteenkachels veel eenvoudiger aan te maken, omdat ze meestal nog wat warm staan van de vorige dag en dus automatisch voor schoorsteentrek zorgen eens de klep in de schoorsteen wordt geopend. Er werd vroeger wel eens gesteld dat warmte-accumulerende houtkachels eerder behoren tot de koudere landen : de zware massa zou te traag opwarmen om in ons wisselend klimaat praktisch van toepassing te zijn. Dat is ook gedeeltelijk korrekt voor sommige warmte-accumulerende houtkachels uit vuurvaste kleisteen die 2 tot 3 uur nodig hebben voor de opwarming uit koude toestand. Bij de Tulikivi speksteenkachels is dit niet geval : het duurt tot 1 uur voor de kachels hun normale warmte-afgifte bereiken. Overigens geldt in beide gevallen dat de mate waarin dit een probleem vormt niet zozeer afhangt van het lokale klimaat. Veeleer gaat het om de mate waarin een gezin de kachel geregeld genoeg warm stookt en dus ook warm houdt, wat afhangt van de levensstijl van de gezinsleden. In geval van gebruik ter vervanging van een CV is het van geen tel. Een ruime meerderheid van de woningen in Vlaanderen is duidelijk geschikt voor de opslag van brandhout (de open en halfopen bebouwingen) 53 : Aard van woning in Vlaanderen Bron : VITO 54. Het is bij Tulikivi speksteenkachels in vergelijking tot pelletbranders niet nodig te investeren in een speciaal beveiligde opslagplaats. Het brandhout kan om het even waar opgestapeld worden en vormt daar geen brand- of ontploffingsgevaar. 18

19 3.2. Het terugverdieneffect Inzake brandstofprijzen leveren Tulikivi speksteenkachels een bijzonder hoge besparing op in vergelijking tot alle andere verwarmingssytemen : Stookosten in Eurocent/kWh in relatie tot brandstof en gemiddeld rendement (in %) Tulikivi speksteenkachel (90 %) Klassieke houtkachel (55 %) Aardgas CV (90 %) Houtpelletketel CV (92%) Aardgaskachel (80 %) Stookolie CV (90 %) Houtpelletskachel (85 %) Aardgas sfeerhaard (60 %) 0,00 2,00 4,00 6,00 8,00 10,00 Ondergrens Bovengrens Bronnen : brandhout en pellets via telefonische enquete 55 ; fossiele brandstoffen via Ministerie van Economische zaken 56. Voor brandhout zowel als houtpellets werd gerekend aan gemiddelde marktprijzen zoals deze bij diverse leveranciers te vinden zijn. Voor brandhout worden zeer afwijkende bedragen neergeteld per sterre. Wie dus een Tulikivi speksteenkachel aankoopt zal echt van hout als goedkope brandstof kunnen genieten, met een besparing op de brandstofkosten van ongeveer 50 %. Voor een klassieke houtkachel met laag rendement is dat slechts het geval indien men de goedkopere brandstofaanbiedingen op de markt kan valoriseren. Er werd hier overigens geen rekening gehouden met de mogelijkheid om brandhout gratis te bekomen, wat nochthans mogelijk is uit diverse bronnen (tuinhout, palettenhout, ). Gemiddeld kan men bij een TULIKIVI rekenen op slechts 1/5 van het houtverbruik van een open haard en slechts 1/2 van het houtverbruik van een gewone, metalen houtkachel. Het dient gezegd dat terzake op de markt een brede waaier aan producten wordt aangeboden, zodat een vergelijking erg moeilijk is. Een goede richtwaarde voor het verbruik van een Tulikivi speksteenkachel is 1 Kg hout per dag voor 100 Kg speksteen. Voor kachels die 1000 tot 2000 Kg wegen, bedraagt het houtverbruik dus gemiddeld 10 tot 20 Kg per dag. Een andere goede richtwaarde is dat er ongeveer 20 Kg speksteen nodig is per m² te verwarmen ruimte. Dat is uiteraard zeer sterk afhankelijk van de isolatiegraad van die ruimte. Het betekent dat in een Tulikivi dagelijks gemiddeld 1 kg hout moet verbrandt worden per 5 m² ruimte-oppervlakte. Voor een woonkamer van bijvoorbeeld 60 m² die normaal geïsoleerd is, betekent dit dus een gemiddeld houtverbruik van 12 Kg per dag. 19

20 Net als bij pelletkachels en pelletketels gaat het bij de Tulikivi speksteenkachels voor de consument om een belangrijke investering. Het verschil met de pellettoestellen is dus dat er bij de Tulikivi speksteenkachels een ontegensprekelijk terugverdieneffect optreedt. Dit terugverdieneffect is moeilijk exact uit te drukken, omdat er ontelbare mogelijke scenarios bestaan. Zo zal de gebruiker bijvoorbeeld bij de volledige vervanging van een aardgas-cv door een Tulikivi speksteenkachel jaarlijks 60 tot 80 % aan stookkosten besparen. Dit cijfer houdt rekening met de brandstofkost per KW en de energie-efficiëntere stralingswarmte (zie 3.1.). Hoe snel de typische investering van 4000 tot voor een speksteenkachel dan terug verdient is, valt te bezien. Vast staat wel dat een massieve speksteenkachel, indien goed gebruikt, meer dan een leven lang kan meegaan. Sommige van deze toestellen zijn al meer dan 200 jaar in gebruik 20

21 3.3. Zacht hout stoken Normaal wordt het stoken van zachte, harshoudende houtsoorten in houtkachels afgeraden. Deze leiden in een doorsnee kachel immers steevast tot afzettingen van teer in de schoorsteen, met geurhinder, milieuvervuiling en het risico op schoorsteenbrand tot gevolg. Bijgevolg stookt nagenoeg iedereen de duurdere eik en beuk en blijven de goedkope houtsoorten zoals den, spar, berk, populier, palettenhout, enz... liggen. In een Tulikivi kunnen deze goedkope houtsoorten evenwel probleemloos verbrand worden. Daarvoor zorgt het unieke verbrandingssysteem, dat het vuur steeds van voldoende verbrandingslucht voorziet. In gewone houtkachels is steeds te weinig verbrandingslucht voorradig omdat de doorloopsnelheid van de rookgassen wordt afgeremd teneinde een beetje rendement te bekomen. Het beste bewijs dat het in een Tulikivi wel kan, is dat er in het koude Finland nauwelijks beuken en eiken groeien, alleen dennen, sparren en berken. Deze houtsoorten worden er al eeuwen probleemloos in massieve speksteenkachels gestookt. Zelfs al is de calorische waarde per kubieke meter van deze zachte houtsoorten gemiddeld slechts de helft van die van hardere houtsoorten, dan nog betekent dit een enorme besparingsmogelijkheid. De prijs per kubieke meter valt immers terug op een derde tot een vijfde, als het al niet gratis te verkrijgen is. Veel bedrijven geven palettenhout bijvoorbeeld gratis weg. 21

22 3.4. Het thermische en visuele comfort In tegenstelling tot de pelletkachels bieden de Tulikivi speksteenkachels een mooi vuurbeeld en daar is ook duidelijk een markt voor. De gezelligheid van het haardvuur is en blijft voor een overgrote meerderheid van deze consumenten de belangrijkste motivatie die tot de aankoop leidt. De Tulikivi speksteenkachels bieden daarbovenop door de aard van deze toestellen een groot aandeel stralingswarmte in de warmte-afgifte 57. Voor de kopers van deze toestellen blijkt dit extra thermische comfort dikwijls een belangrijke motivatie te zijn. Dit extra comfort omvat een meer directe opwarming van het lichaam, een meer stabiele luchtvochtigheid, minder lucht- en stofbewegingen, alsook de afwezigheid van stofschroei Stralingswarmte geldt ook algemeen als een gezonde warmte, die de afwezigheid van zonnewarmte s winters goed compenseert. Ze heeft een positieve invloed op de productie van tal van enzymen en hormonen, verhoogt de weerbaarheid tegen infectieziekten, vermindert pijn in spieren en gewrichten, verbetert de lenigheid en stabiliseerd de bloeddruk Deze speksteenwarmte biedt letterlijk verademing aan vele astmapatiënten (niet bij alle soorten astma) en aan vele mensen met andere allergiën van de luchtwegen, doordat het binnenhuisklimaat gekenmerkt wordt door lagere stofconcentraties, het ontbreken van stofschroei, minder schimmels en huismijten door de drogere muren en een meer stabiele luchtvochtigheid Voor astmapatiënten die allergisch zijn aan houtstof of houtrook is een Tulikivi uiteraard niet geschikt. Uit de scenario s van het VITO blijkt dat zonder subsidies er weinig tot geen toename zou zijn van pelletsystemen in de residentiele sector 69. Deze zou beperkt blijven tot een totaal van 170 pelletketels en 391 pelletkachels verkocht tegen Met subsidies - die de prijs van de toestellen op dezelfde hoogte zou brengen van de klassieke verwarmingstoestellen - wordt gehoopt op een vervangingsgraad van 3 % tegen De redenen zijn vooral dat pelletsystemen de klant weinig sfeer bieden. De kleine vlammetjes en het blazen van warme lucht betekent dat ze weinig groeimogelijkheden hebben in de markt van sfeerwarmte. 22

23 4.1. Het VIBE-label DEEL 4. ECO-KEURINGEN Sinds kort beschikt Vlaanderen over een eco-label voor kachels. Het Vlaams Instituut voor Bio-Ecologisch Bouwen en Wonen (VIBE) is een informatie- en vormingspunt rond bio-ecologisch bouwen en wonen in Vlaanderen. VIBE vzw fungeert eveneens als koepel en discussieforum voor organisaties, beleidsmakers, bedrijven en particulieren die met de problematiek van 'duurzaam bouwen' begaan zijn. VIBE opereert onder de koepel van de Bond Beter Leefmilieu, waar het een actief lid van is, gespecialiseerd in het onderwerp bouwen. Alleen warmte-accumulerende houtkachels en pelletkachels kunnen het VIBE-label ontvangen. De basiskriteria van het VIBE-label houden in 72 : De kachel bezit één of meer van de volgende keurmerken: o TNO-keurmerk (Nederland): maximaal 0,6 % CO (bij 13 % O2 en droge rookgassen). o DIN norm (Duitsland): maximaal 0,4 % CO. o Oostenrijks keurmerk: maximaal 1100 mg/mj CO, 100 mg/mj NOx, 80 mg/mj koolwaterstoffen en 60 mg/mj deeltjes. o SAA 142/222-standaard. Het verbrandingsrendement bedraagt minstens 80%, en is in één van bovenstaande tests bewezen De kachel wordt gestookt in normale stookomstandigheden De gebruiksaanwijzing moet klaar en duidelijk zijn, en moet volgende punten bevatten: stook geen behandeld hout, stook hout dat schoon, gekliefd en droog is, er wordt vermeld wat er met de assen moet gebeuren. Er worden geen aparte kanalen voorzien voor de opwarming van kamerlucht. Er worden geen zware metalen of andere potentieel mens- of milieugevaarlijke stoffen in isolatiematerialen en kleurstoffen gebruikt. In de praktijk betekent dit dat enkel de echt massieve, warmte-accumulerende houtkachels in aanmerking komen voor dit label. Andere houtkachels halen zo'n hoog rendement niet en vertonen steeds kanalen voor de opwarming van kamerlucht. Dit laatste leidt ondermeer tot het optreden van stofschroei (astma, zie hoger). Specifieke emissie-normen zijn dan ook niet opgenomen in de criteria, gezien wel bekend is dat de warmte-accumulerende houtkachels daarin bijzonder goed scoren. Begin 2007 ontving Tulikivi als eerste houtkachelfabrikant in Vlaanderen het VIBElabel (Licentienummer HAIM - controle Ecolas). 23

24 4.2. De unieke keuring door het "Institut für Baubiologie Rosenheim" Het keurmerk van het IBR in Duitsland is zowat het meest diepgaande keurmerk voor houtkachels ter wereld. Er ligt een globale onderzoeksmethode aan ten gronde. Naast de testen die de invloed op de gezondheid en het milieu moeten vaststellen wordt ook nagegaan of bij zowel productie, verwerking, gebruik als recyclage een zo klein mogelijke belasting van het milieu en van de menselijke gezondheid plaatsvindt 73. Het keurmerk wordt jaarlijks opnieuw onderzocht en toegekend. Tulikivi is de enige kachelfabrikant die het tot nog toe ontvangen heeft. De volledige tekst van het testrapport (duits) is als PDF document te downloaden op volgend adres : 24

25 REFERENTIES 1 Machbarkeitsstudie für neue Umweltzeichen für die Produktgruppe: Holzpelletfeuerungen - Dipl.-Ing. Esther Hoffmann, Dipl.-Ing. Julika Weiß, Dipl.-Ing.-Oec. Bernd Hirschl - Institut für ökologische Wirtschaftsforschung (IÖW) ggmbh - Im Auftrag des Umweltbundesamtes - Berlin, Januar Machbarkeitsstudie für neue Umweltzeichen für die Produktgruppe: Holzpelletfeuerungen - Dipl.-Ing. Esther Hoffmann, Dipl.-Ing. Julika Weiß, Dipl.-Ing.-Oec. Bernd Hirschl - Institut für ökologische Wirtschaftsforschung (IÖW) ggmbh - Im Auftrag des Umweltbundesamtes - Berlin, Januar Machbarkeitsstudie für neue Umweltzeichen für die Produktgruppe: Holzpelletfeuerungen - Dipl.-Ing. Esther Hoffmann, Dipl.-Ing. Julika Weiß, Dipl.-Ing.-Oec. Bernd Hirschl - Institut für ökologische Wirtschaftsforschung (IÖW) ggmbh - Im Auftrag des Umweltbundesamtes - Berlin, Januar Machbarkeitsstudie für neue Umweltzeichen für die Produktgruppe: Holzpelletfeuerungen - Dipl.-Ing. Esther Hoffmann, Dipl.-Ing. Julika Weiß, Dipl.-Ing.-Oec. Bernd Hirschl - Institut für ökologische Wirtschaftsforschung (IÖW) ggmbh - Im Auftrag des Umweltbundesamtes - Berlin, Januar Mogelijkheden En Potentieel Van Pellets In Vlaanderen Eindrapport N. Devriendt, M. Geurds, G. Vanuytsel. Studie uitgevoerd in opdracht van ANRE /ETE/R/206. VITO November Machbarkeitsstudie für neue Umweltzeichen für die Produktgruppe: Holzpelletfeuerungen - Dipl.-Ing. Esther Hoffmann, Dipl.-Ing. Julika Weiß, Dipl.-Ing.-Oec. Bernd Hirschl - Institut für ökologische Wirtschaftsforschung (IÖW) ggmbh - Im Auftrag des Umweltbundesamtes - Berlin, Januar Achtergronddocument Thema Klimaatverandering Milieurapport Vlaanderen MIRA. Johan Brouwers, MIRA, VMM; Koen Claes, Leo De Nocker, Ils Moorkens, Vito; Wouter Vanneuville, Ugent; Pascal Boeckx, Vakgroep Toegepaste Analytische en Fysische Chemie, Ugent; Bas van Wesemael, Département de Géographie, UCL. Januari Achtergronddocument Sector huishoudens - Milieurapport Vlaanderen MIRA. Johan Couder, Onderzoeksgroep STEM, UA; Etienne Van Hecke, Instituut voor Sociale en Economische Geografie, K.U.Leuven; Lisbeth Stalpaert, MIRA-VMM. Mei Achtergronddocument Sector huishoudens - Milieurapport Vlaanderen MIRA. Johan Couder, Onderzoeksgroep STEM, UA; Etienne Van Hecke, Instituut voor Sociale en Economische Geografie, K.U.Leuven; Lisbeth Stalpaert, MIRA-VMM. Mei Achtergronddocument Sector huishoudens - Milieurapport Vlaanderen MIRA. Johan Couder, Onderzoeksgroep STEM, UA; Etienne Van Hecke, Instituut voor Sociale en Economische Geografie, K.U.Leuven; Lisbeth Stalpaert, MIRA-VMM. Mei Achtergronddocument Sector huishoudens - Milieurapport Vlaanderen MIRA. Johan Couder, Onderzoeksgroep STEM, UA; Etienne Van Hecke, Instituut voor Sociale en Economische Geografie, K.U.Leuven; Lisbeth Stalpaert, MIRA-VMM. Mei Hernieuwbare warmte uit biomassa in Vlaanderen. N. Devriendt, K. Briffaerts, B. Lemmens, J. Theunis, G. Vekemans. Studie uitgevoerd in opdracht van ANRE /ETE/R/142. Vito - Oktober Hernieuwbare warmte uit biomassa in Vlaanderen. N. Devriendt, K. Briffaerts, B. Lemmens, J. Theunis, G. Vekemans. Studie uitgevoerd in opdracht van ANRE /ETE/R/142. Vito - Oktober Prognoses voor hernieuwbare energie en warmtekrachtkoppeling tot N. Devriendt, G. Dooms, J. Liekens, W. Nijs, L.Pelkmans. Studie uitgevoerd in opdracht van ANRE /IMS/R/339. VITO-3E Oktober Prognoses voor hernieuwbare energie en warmtekrachtkoppeling tot N. Devriendt, G. Dooms, J. Liekens, W. Nijs, L.Pelkmans. Studie uitgevoerd in opdracht van ANRE /IMS/R/339. VITO-3E Oktober Prognoses voor hernieuwbare energie en warmtekrachtkoppeling tot N. Devriendt, G. Dooms, J. Liekens, W. Nijs, L.Pelkmans. Studie uitgevoerd in opdracht van ANRE /IMS/R/339. VITO-3E Oktober Prognoses voor hernieuwbare energie en warmtekrachtkoppeling tot N. Devriendt, G. Dooms, J. Liekens, W. Nijs, L.Pelkmans. Studie uitgevoerd in opdracht van ANRE /IMS/R/339. VITO-3E Oktober Energie-en milieu-impact van huishoudelijke houtverbranding, VITO december Hernieuwbare warmte uit biomassa in Vlaanderen. N. Devriendt, K. Briffaerts, B. Lemmens, J. Theunis, G. Vekemans. Studie uitgevoerd in opdracht van ANRE /ETE/R/142. Vito - Oktober Hernieuwbare warmte uit biomassa in Vlaanderen. N. Devriendt, K. Briffaerts, B. Lemmens, J. Theunis, G. Vekemans. Studie uitgevoerd in opdracht van ANRE /ETE/R/142. Vito - Oktober Prüfberichte 20 Specksteinöfen nach DIN , DMT Feuerstatten-Prüfstelle, Dipl. Ing. Rosefelt, Essen Mogelijkheden En Potentieel Van Pellets In Vlaanderen Eindrapport N. Devriendt, M. Geurds, G. Vanuytsel. Studie uitgevoerd in opdracht van ANRE /ETE/R/206. VITO November Machbarkeitsstudie für neue Umweltzeichen für die Produktgruppe: Holzpelletfeuerungen - Dipl.-Ing. Esther Hoffmann, Dipl.-Ing. Julika Weiß, Dipl.-Ing.-Oec. Bernd Hirschl - Institut für ökologische Wirtschaftsforschung (IÖW) ggmbh - Im Auftrag des Umweltbundesamtes - Berlin, Januar Prüfberichte 20 Specksteinöfen nach DIN , DMT Feuerstatten-Prüfstelle, Dipl. Ing. Rosefelt, Essen

26 25 Mogelijkheden En Potentieel Van Pellets In Vlaanderen Eindrapport N. Devriendt, M. Geurds, G. Vanuytsel. Studie uitgevoerd in opdracht van ANRE /ETE/R/206. VITO November Milieu Sparen, Stichting Leefmilieu, Antwerpen Duurzaam en Gezond Bouwen en Wonen, Hugo vanderstadt, Ecobooks Der Kachelofen und das Raumklima, H.Hofbauer & T.Schiffert, K+R Dezember 94 p.6-8, K+R Jänner 94 p Wärmetechnische Untersuchung der häuslichen Feuerstätten, Diplomarbeit, Technische Hochshule Lappeenranta LTKK, 1982, p Holzenergie, PD Dr. Thomas Nussbaumer, Dipl. Masch.-Ing. ETH, Zürich, Bundesamts für Energie, okt Holzenergie, Schweizer Baudokumentation, PD Dr. Thomas Nussbaumer, Zürich, Bundesamts für Energie, okt Prüfberichte 20 Specksteinöfen nach DIN , DMT Feuerstatten-Prüfstelle, Dipl. Ing. Rosefelt, Essen Onderzoek naar de luchtverontreiniging veroorzaakt door houtkachels en allesbranders, F. Veroustraete et al, VUB, 20/10/88, p Machbarkeitsstudie für neue Umweltzeichen für die Produktgruppe: Holzpelletfeuerungen - Dipl.-Ing. Esther Hoffmann, Dipl.-Ing. Julika Weiß, Dipl.-Ing.-Oec. Bernd Hirschl - Institut für ökologische Wirtschaftsforschung (IÖW) ggmbh - Im Auftrag des Umweltbundesamtes - Berlin, Januar Holzenergie, PD Dr. Thomas Nussbaumer, Dipl. Masch.-Ing. ETH, Zürich, Bundesamts für Energie, okt Prüfberichte 20 Specksteinöfen nach DIN , DMT Feuerstatten-Prüfstelle, Dipl. Ing. Rosefelt, Essen Holzenergie, PD Dr. Thomas Nussbaumer, Dipl. Masch.-Ing. ETH, Zürich, Bundesamts für Energie, okt Holzenergie, Schweizer Baudokumentation, PD Dr. Thomas Nussbaumer, Zürich, Bundesamts für Energie, okt Prüfberichte 20 Specksteinöfen nach DIN , DMT Feuerstatten-Prüfstelle, Dipl. Ing. Rosefelt, Essen Onderzoek naar de luchtverontreiniging veroorzaakt door houtkachels en allesbranders, F. Veroustraete et al, VUB, 20/10/88, p Machbarkeitsstudie für neue Umweltzeichen für die Produktgruppe: Holzpelletfeuerungen - Dipl.-Ing. Esther Hoffmann, Dipl.-Ing. Julika Weiß, Dipl.-Ing.-Oec. Bernd Hirschl - Institut für ökologische Wirtschaftsforschung (IÖW) ggmbh - Im Auftrag des Umweltbundesamtes - Berlin, Januar Milieu-effekten van allesbranders en open haarden, Min. van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer, s Gravenhage 1982 (TUL114). 43 Holzenergie, PD Dr. Thomas Nussbaumer, Dipl. Masch.-Ing. ETH, Zürich, Bundesamts für Energie, okt Holzenergie, Schweizer Baudokumentation, PD Dr. Thomas Nussbaumer, Zürich, Bundesamts für Energie, okt Prüfberichte 20 Specksteinöfen nach DIN , DMT Feuerstatten-Prüfstelle, Dipl. Ing. Rosefelt, Essen Onderzoek naar de luchtverontreiniging veroorzaakt door houtkachels en allesbranders, F. Veroustraete et al, VUB, 20/10/88, p Machbarkeitsstudie für neue Umweltzeichen für die Produktgruppe: Holzpelletfeuerungen - Dipl.-Ing. Esther Hoffmann, Dipl.-Ing. Julika Weiß, Dipl.-Ing.-Oec. Bernd Hirschl - Institut für ökologische Wirtschaftsforschung (IÖW) ggmbh - Im Auftrag des Umweltbundesamtes - Berlin, Januar Machbarkeitsstudie für neue Umweltzeichen für die Produktgruppe: Holzpelletfeuerungen - Dipl.-Ing. Esther Hoffmann, Dipl.-Ing. Julika Weiß, Dipl.-Ing.-Oec. Bernd Hirschl - Institut für ökologische Wirtschaftsforschung (IÖW) ggmbh - Im Auftrag des Umweltbundesamtes - Berlin, Januar Internal Research Papers, Pekka Horttanainen, Tulikivi Oy, Machbarkeitsstudie für neue Umweltzeichen für die Produktgruppe: Holzpelletfeuerungen - Dipl.-Ing. Esther Hoffmann, Dipl.-Ing. Julika Weiß, Dipl.-Ing.-Oec. Bernd Hirschl - Institut für ökologische Wirtschaftsforschung (IÖW) ggmbh - Im Auftrag des Umweltbundesamtes - Berlin, Januar Gutachten Nr.: aufgrund des Prüfsiegels Geprüft und Empfohlen vom IBR - Institut Für Baubiologie Rosenheim Gmbh, Gutachten Nr.: aufgrund des Prüfsiegels Geprüft und Empfohlen vom IBR - Institut Für Baubiologie Rosenheim Gmbh, Energiebalans Vlaanderen 2004: Onafhankelijke methode. K. Aernouts, K. Jespers. 2006/IMS/R/129 VITO mei Energiebalans Vlaanderen 2004: Onafhankelijke methode. K. Aernouts, K. Jespers. 2006/IMS/R/129 VITO mei Telefonische Enquete bij 6 leveranciers van brandhout en 3 leveranciers van houtpellets in Vlaanderen, uitgevoerd in eigen beheer. 26

27 56 Actuele Energiestatistieken, Ministerie van Economische Zaken, 57 Wärmetechnische Untersuchung der häuslichen Feuerstätten, Diplomarbeit, Technische Hochshule Lappeenranta LTKK, 1982, p Der Kachelofen und das Raumklima, H.Hofbauer & T.Schiffert, K+R Dezember 94 p.6-8, K+R Jänner 94 p Gesundes Wohnklima durch Strahlungswärme, Reinhold Holzner, Gesünder Wohnen 16/91, p Gesundes Wohnklima durch Strahlungswärme, Reinhold Holzner, Gesünder Wohnen 16/91, p Strahlungswärme in der Natur und im Haus, Reinhold Holzner, Gesünder Wohnen 24/94, p Infraroodtherapie-infraroodlamp-rachitis-ultraviolet, Grote Nederlandse Larousse-Encyclopedie, Saneren, Astma Fonds, Leusden, mei Gesundes Wohnklima durch Strahlungswärme, Reinhold Holzner, Gesünder Wohnen 16/91, p Woningraad : Verwarming, Nationale Woningraad, ISBN , 1990, p Der Kachelofen und das Raumklima, H.Hofbauer & T.Schiffert, K+R Dezember 94 p.6-8, K+R Jänner 94 p Medische aspekten van micro-biologische luchtpolluenten, Prof. Dr. W. Stevens, UIA, 11/5/ Vocht in woningen Prof.Dr.Ir.H.Hens, KUL, 11/5/ Mogelijkheden En Potentieel Van Pellets In Vlaanderen Eindrapport N. Devriendt, M. Geurds, G. Vanuytsel. Studie uitgevoerd in opdracht van ANRE /ETE/R/206. VITO November Mogelijkheden En Potentieel Van Pellets In Vlaanderen Eindrapport N. Devriendt, M. Geurds, G. Vanuytsel. Studie uitgevoerd in opdracht van ANRE /ETE/R/206. VITO November Mogelijkheden En Potentieel Van Pellets In Vlaanderen Eindrapport N. Devriendt, M. Geurds, G. Vanuytsel. Studie uitgevoerd in opdracht van ANRE /ETE/R/206. VITO November b Erkenningscriteria voor producenten kachels VIBE, Goedgekeurd op de AV van 16 december Gutachten Nr.: aufgrund des Prüfsiegels Geprüft und Empfohlen vom IBR - Institut Für Baubiologie Rosenheim Gmbh,