Bouwen wij wel voor onze kinderen?

Transcriptie

1 Rondetafelgesprek: Thomas Rau waarschuwt de overheid TnT: Co 2 -neutraal en het meest duurzame kantoor van nederland HET GRoEnE BoUwEn Minister Van der Laan: Een wereld te winnen Sokkerwei: schoolvoorbeeld van duurzaamheid Bouwen wij wel voor onze kinderen? Magazine over duurzaam bouwen, wonen, werken, leren, recreëren en verzorgen Deze eenmalige uitgave is mogelijk gemaakt door Xella nederland BV

2 Ten voeten uit Duurzaam bouwen is conjunctuurongevoelig. We weten nog niet in hoeverre de recessie toeslaat, als die al komt, maar de fase waarin de conjunctuur zich momenteel bevindt, lijkt geen enkele grip te hebben, en krijgen, op duurzaam bouwen. Na de groene hausse in de jaren negentig is dubo helemaal terug. Om nooit meer weg te gaan. Dat is positief, want zelfs Europa heeft haar beleidsdoelstelling inzake energiebesparing en CO 2 -emissie tijdens de klimaatconferentie in Poznan nog eens bevestigd en aangescherpt. Tegelijkertijd heeft het een negatieve bijsmaak: blijkbaar is de nood zo hoog dat duurzaamheid nooit meer uit onze agenda s mag. In deze uitgave maken we duidelijk dat duurzaam bouwen in Nederland nog in de kinderschoenen staat. Toch zijn er al vele voorbeelden die aantonen wat wél mogelijk is. Met what s in it for me? als achterliggende vraag, doen we dat aan de hand van de thema s duurzaam bouwen, wonen, werken, leren, recreëren en verzorgen. Elk thema wordt ingeleid door een impressie van onze fotograaf. Net vader geworden, heeft hij een houten dubobox, als eenvoudig en contrasterend element, geplaatst in de gebouwde omgeving om aandacht te vragen voor de vele kansen die duurzaamheid biedt. En voor zijn dochter Juul. Xella Nederland BV - fabrikant en leverancier van duurzame oplossingen met de A-merken Silka, Ytong, Hebel en Multipor - maakt met deze uitgave een statement. We kunnen niet tot streefdatum in alle milieuplannen - wachten om te kijken of de ambities die we vandaag de dag met elkaar hebben, ook werkelijkheid worden. pagina 4-19 Bouwen 1 DUURZAAMHEID Efficiency geeft doorslag 4 STAND VAN ZAKEN Duurzaamheid nog in kinderschoenen 6 ENERGIEZUINIG De juiste materialen kiezen 8 MULTIPOR Superisolerend 9 RONDETAFEL De klok tikt door 10 pagina wonen LITER waterverbruik per dag 20 HOE DUURZAAM? De balans opgemaakt 22 EPC 0,2 Vier woningen Utrecht 24 COLUMN Sick buurman syndrome 26 NIEUWS 27 Veel kijk- en leesplezier! Marco Groothoff, hoofdredacteur Januari 2009 VAN DER LAAN Minister gaat voor duurzaamheid 17 RENOVATIE Passiefhuizen op Noordereiland 28 Kijk voor meer informatie en de digitale versie van 2020 Het Groene Bouwen op 2

3 pagina pagina pagina pagina werken LEREn RECREËREn VERZoRGEn SICK BUILDInGS Om ziek van te worden 32 GEEn LIEFDE voor onze kinderen 40 SHoPPEn Energieverslindend 48 VITAAL BLIJVEn door groen en licht 58 CoLUMn Vuilnis stampen 34 AMBITIE TnT Meest duurzame kantoor 35 SoKKERwEI Castricum schoolvoorbeeld 42 nieuws 50 CoLUMn Just arrived: interpassiviteit 51 nieuws 60 CoLUMn Een duurzame kat 61 CoLUMn Zucht van een overblijfmoeder 45 DAnSEn Vloer levert energie bij Watt 52 SoPHIA Dak met mos-sedum 62 nieuws 39 nieuws 46 SHoPPInG CEnTRES Multifunctioneel stadshart 54 ERASMUS MC Continu plussen en minnen 64 CoLoFon 2020 Het groene Bouwen Uitgave Xella nederland BV Mildijk 141, Vuren postbus aa gorinchem (0183) verkoop@xella.nl oplage Hoofdredacteur Marco groothoff Eindredacteur drs. arno Verbaas Columns (i.s.m. Meulenhoff De Boekerij) Stijn aerden Bregje Bleeker Renske de greef arjen Lubach aukelien Weverling Adviesraad John Bergs, BenR adviseurs voor duurzaamheid Bas goedvolk, procomm Han den Hartog, Xella Vuren ir. Marc van Langen, Enerquest peter Oei, ECO Consult Tekstbijdragen Marco groothoff Wouter Keuning, de Volkskrant ir. Marein Kolkmeijer ir. Marc van Langen drs. arno Verbaas ontwerp annemieke Busink Fotografie dubobox Sjoerd de Jonge ontwerp, opmaak en productie procomm BV, Rotterdam Drukwerk grafisch Bedrijf Tuijtel BV, Hardinxveld-giessendam 3

4 De dubobox staat op een bouwplaats in Herwijnen om aan te tonen dat veel bouwstromen efficiënter kunnen. 4

5 Hoe duurzaam bouwen wij? Duurzaamheid staat of valt met efficiency De faalkosten in de bouw worden geschat op 11,4 procent van de omzet. Oorzaken liggen in de onzorgvuldige voorbereiding, het niet nakomen van afspraken en de gebrekkige evaluatie van projecten. Het EIB voorspelt een daling van 10 miljard euro van het bouwvolume (van 55 miljard euro in 2007 naar 45 miljard in 2010). Daaraan gekoppeld dalen de faalkosten van 6,2 naar 5,1 miljard euro. Indien het percentage gelijk blijft. 5

6 Duurzame bouw in Nederland kinderschoenen nog niet ontgroeid De bouwsector heeft de mond vol van duurzaam bouwen. Waarom komt het dan toch zo langzaam van de grond in Nederland? Die conclusie trekt PriceWaterhouseCoopers in het rapport Dutch trends in real estate. Het onderzoek werd gehouden onder Nederlandse vastgoedontwikkelaars, -eigenaars en -investeerders. 6 Gevraagd naar hun activiteiten op het gebied van duurzaamheid geven sommige marktpartijen aan dat werknemers in leaseauto s rijden en dat ze alleen gerecycled papier gebruiken. Dat zouden quotes uit de jaren zeventig kunnen zijn, luidt een opvallende passage uit het rapport. De conclusie van het rapport is des te opvallender, omdat zij schril afsteekt bij de grote ambities die veel marktpartijen in de wereld van het vastgoed, vaak met de nodige bombarie, uitspreken als het over duurzaamheid gaat. Ook brancheorganisaties als Bouwend Nederland en de Bond van Nederlandse Architecten schrijven rapporten en websites vol over het belang van duurzaam bouwen. Zelfs minister Cramer (VROM) geeft met enige regelmaat met klaroengeschal kennis van haar hoge duurzame ambities. Circle of Blame Circle of Blame, zo noemt de Canadese milieuactivist David Cadman, die verschillende functies bekleedde op het gebied van duurzame ontwikkeling bij de VN, het verschil tussen ambities en praktijk. Voormalig zakenvrouw van het jaar en directeur van ingenieursbureau Search Anne-Marie Rakhorst omschrijft het door Cadman beschreven afschuifmechanisme kernachtig in haar in september 2008 verschenen boek De winst van duurzaam bouwen : Investeerders roepen dat ze graag geld willen steken in duurzaam vastgoed, maar dat er te weinig vraag naar is. Projectontwikkelaars beroepen zich er op hun beurt op dat ze bij beleggers geen voet aan de grond krijgen en ontwerpers en bouwers claimen daardoor onvoldoende opdrachten te krijgen. Eindgebruikers moeten zich ten slotte neerleggen bij deze ontmoedigende gang van zaken.

7 Dit artikel is eerder geplaatst in de Volkskrant op 30 augustus Duurzaam bouwen kost geen geld, maar levert juist geld op. Rakhorst zelf is er het type niet naar om snel ontmoedigd te raken. Om zich heen ziet zij genoeg initiatieven die haar hoopvol stemmen. Ik zie steeds meer partijen die de cirkel doorbreken en zelf verantwoordelijkheid nemen. Het aantal innovatieve bedrijven en early adaptors is nog klein, maar als de zogenaamde early majority, de voorlopers van de grote meerderheid, de goede voorbeelden van die kleine groepjes gaan volgen, gaat het ineens hard. TNT voorloper Albert Hulshoff van SenterNovem, het agentschap van het ministerie van Economische Zaken dat zich bezighoudt met het bevorderen van duurzaamheid en innovatie, noemt post- en logistiek bedrijf TNT (zie het artikel verderop in dit magazine) als een van de partijen die voorop lopen door zelf verantwoordelijkheid te nemen. TNT is een van de eerste die zich bewust is van zijn machtspositie als eindgebruiker, zegt Hulshoff. Het vroeg aan zijn huurbazen of zij de panden die TNT huurt, wilden verduurzamen. Daar waren zij niet toe bereid. Daarop heeft TNT een tender uitgeschreven voor de bouw van een aantal nieuwe kantoorpanden op basis van een eigen pakket duurzaamheidseisen. De tender werd gewonnen door een consortium van projectontwikkelaar OVG en de Triodos Bank. kijken, weet Rau. Dan gaat hij opeens wel nadenken over de vraag of het nou beter is om plinten van 10 of 5 centimeter hoogte te nemen tegen de kou. Duurzaam bouwen rendabel Ook beleggers kunnen een rol spelen in het doorbreken van de cirkel, zeggen velen. Daarvoor moet echter wel het besef doordringen dat duurzaam bouwen geen geld kost, maar juist geld oplevert. Het goede nieuws: bewijs voor die stelling is er al. De Universiteit Maastricht publiceerde samen met de Californische universiteit Berkeley in juli 2008 een onderzoek naar het rendement van groene gebouwen. De opvallende uitkomst: duurzame kantoren brachten 2 procent meer huur op per vierkante meter, hadden een hogere bezettingsgraad en leverden bij verkoop 16 procent meer op dan vergelijkbare kantoren. Bij projectontwikkelaar OVG zijn ze van die uitkomsten al op de hoogte. Hoewel nog lang niet elke belegger de voordelen ziet van beleggen in duurzaam vastgoed, merken wij dat een groeiende groep wel van die voordelen op de hoogte is, zegt Marlon Huysmans, directeur duurzaamheid bij de Rotterdamse projectontwikkelaar. Steeds meer partijen zullen zich op die markt melden. Huysmans ziet ook een belangrijke taak weggelegd voor de overheid in het stimuleren van duurzaam bouwen. Minister Cramer spreekt vooral met brancheverenigingen. Prima, maar dat is natuurlijk wel het gemiddelde. Ze zou meer contact moeten zoeken met partijen die voorop lopen. Bovendien, vindt Huysmans, zou de minister veel meer kunnen sturen en eisen. Nu zegt ze wel erg makkelijk dat het een verantwoordelijkheid van de markt is. Een concreet voorbeeld waar sturing vanuit Den Haag gewenst is, betreft volgens Huysmans de oprichting van de Dutch Green Building Council (DGBC). De organisatie is in oprichting en werkt aan een duurzaamheidscertificaat voor gebouwen dat in heel Nederland de standaard moet worden. De DBGC is een schitterend initiatief, zegt Huysmans. Maar doordat er zo veel partijen bij betrokken zijn, kan het jaren duren voor een overeenkomst tot stand komt. En dat zou zonde zijn, meent ze. In het buitenland blijkt dat zo n overeenkomst een grote sturende werking heeft. Eigenlijk zou de minister, net als bij het energielabel, moeten eisen dat er binnen een half jaar een overeenkomst is. Wouter Keuning, de Volkskrant Een van de eisen was dat het consortium minstens tien jaar lang eigenaar van het pand blijft. Hoewel architect Thomas Rau, van het gelijknamige bureau, de termijn van tien jaar nog aan de korte kant vindt, ligt volgens hem in die eis van TNT wel een deel van de oplossing van het duurzaamheidsvraagstuk besloten. Nu is het vaak zo dat de ontwikkelaar zo goedkoop mogelijk wil bouwen, de belegger kijkt alleen maar naar de locatie en wil een zo hoog mogelijke huur kunnen vragen en de eindgebruiker betaalt alle kosten. Als je een ontwikkelaar verplicht dertig jaar eigenaar en beheerder te blijven van een pand dat hij bouwt, gaat hij heel anders naar de investering 7

8 Duurzaam bouwen: de juiste materialen We kunnen een heel magazine volschrijven over plannen met en concrete praktische voorbeelden van duurzame bouwprojecten, uiteindelijk zijn daarvoor ook bouwmaterialen nodig liefst duurzaam geproduceerd die er samen voor zorgen dat de gestelde eisen worden gehaald. Energiezuinig bouwen draait om het verhogen van de warmteweerstand van de schil van een gebouw vloeren, gevels, daken en daarmee het verlagen van de EpC (de energieprestatiecoëfficiënt, een dimensieloos getal dat de energiezuinigheid van een gebouw uitdrukt). De EpC wordt de komende jaren naar verwachting almaar strenger; (thermische) isolatie wordt dus steeds belangrijker. Silka en Ytong Xella nederland BV, producent en leverancier van de kalkzandsteenproducten van Silka, cellenbetonproducten van Ytong en Hebel én van de nieuwe Multipor minerale isolatieplaat, brengt bouwmaterialen op de markt waarmee aan alle eisen kan worden voldaan. Eigenschappen De eigenschappen van Silka kalkzandsteen en Ytong en Hebel cellenbeton dragen in zichzelf al bij aan energiezuinige bouw. Met name cellenbeton is thermisch isolerend, waardoor in warme periodes koelte langer binnen en in koude periodes kou langer buiten blijft. Het sterke punt van Silka kalkzandsteen is het warmte-accumulerend vermogen, waardoor grote temperatuurschommelingen achterwege blijven. Daarmee leveren deze bouwmaterialen een bijdrage aan een evenwichtig binnenklimaat. Energiezuinige bouwmethoden Met de producten van Xella is het, dankzij hun gemakkelijke en snelle verwerkbaarheid, relatief eenvoudig energiezuinig bouwen. Om dat verder te vergemakkelijken, zijn twee brochures uitgebracht: Energiezuinig bouwen met Xella en Xella Bouwmethoden: Slimmer én duurzamer bouwen. Xella biedt hierin niet alleen haar visie op de status en de toekomst van klimaat en duurzaamheid, maar geeft vooral praktische tips en complete bouwmethoden voor het energiezuinig en duurzaam bouwen van verschillende typen woningen en andere bouwwerken. De nadruk ligt daarbij uiteraard op een zo hoog mogelijke warmteweerstand in de gebouwschil. realiseren die voldoet aan de strengste eisen als het gaat om warmteweerstand (Rc; de blokken halen Rc-waarden tot 6,0) en EpC. nieuw: Multipor De nieuwste troef van Xella in energiezuinige bouw is een isolerende innovatie. De Multipor minerale isolatieplaat is een onbrandbaar, lichtgewicht isolatiemateriaal met een hoge drukvastheid en vooral: met een bijzonder hoge isolerende waarde (warmtegeleidingsvermogen 0,045 W/mK). Het materiaal is steenachtig, lijkt op cellenbeton, maar beschikt over nog meer met lucht gevulde cellen, waardoor het nog beter isoleert. Een isolerende laag Multipor aan de binnenof buitenzijde van een gevel, onder een plafond of op een dak brengt de warmteweerstand fors omhoog. De eerder genoemde Ytong blokken halen in combinatie met Multipor Rcwaarden tot 7,0. 8 Energiebewuste productie De producten van Xella leveren een belangrijke bijdrage aan het energiezuiniger maken van constructies. Ook bij de productie van kalkzandsteen, cellenbeton en minerale isolatieplaten wordt rekening gehouden met het milieu. alle producten van Xella bestaan uitsluitend uit ruim voorradige natuurlijke grondstoffen: kalk, cement, zand en water. Bij de productie wordt niet meer energie verbruikt dan strikt noodzakelijk en alle materialen kunnen vrijwel volledig worden hergebruikt. Extra energiezuinige blokken Speciaal voor het bereiken van nog hogere waarden op het gebied van warmteweerstand heeft Xella blokken van Ytong cellenbeton geïntroduceerd die dikker zijn en een lagere volumieke massa hebben dan de gangbare bouwblokken. Het voordeel is duidelijk: zonder verdere ingrepen en in één bouwmateriaal een gevel

9 Eerste huis in Nederland geïsoleerd met Multipor Voor alles is een eerste keer en zo ook voor de toepassing van Multipor minerale isolatieplaten. Bert Dijkhuis had de primeur: hij gebruikte Multipor nog vóór het officieel op de markt was om zijn ruim een eeuw oude woonhuis te isoleren. De Duitse architect die de verbouwing van het huis begeleidde, was in eerste instantie tegen wandisolatie aan de binnenzijde omdat dat het leefklimaat in de woning zou kunnen aantasten. Multipor, dat goed isoleert én ademt, bleek dit probleem te ondervangen. Dijkhuis woning, in het centrum van Haarlem, werd meer dan honderd jaar geleden ontworpen door architect J.A. van Straaten, die ook verantwoordelijk was voor het ontwerp van het Bijenkorf-gebouw op de Dam in Amsterdam. De woning die Van Straaten voor deze locatie bedacht, is een drie-ondereen-kapper. Dijkhuis is de trotse bezitter van de woning op het zuidwesten. Maar, realiseerde hij zich onmiddellijk toen hij het pand kocht: het is 105 jaar oud. In deze tijd is het verstandig een huis zo goed mogelijk te isoleren. Niet alleen om geld te besparen op de energierekening, maar ook om het milieu te ontzien. De architect die Dijkhuis in de arm had genomen, stemde niet meteen in met isolatie. Zeker niet, zoals het plan was, aan de binnenzijde van de gevels. Dijkhuis: Hij was bang dat wandisolatie het leefklimaat in de woning zou aantasten. Vocht kan bijvoorbeeld een probleem worden. Daarnaast werkt wandisolatie soms zo goed dat de muur zijn functie als warmteopslag verliest. Bovendien was Dijkhuis beducht voor condensatie in de spouwmuren. Ik heb de architect toen gevraagd te zoeken naar een product waarmee we zouden kunnen isoleren zonder met Xella. Dat heeft speciaal last te hebben van die nadelen. een partij uit Duitsland laten Hij kwam met Multipor op de overkomen omdat het product proppen. nog niet in Nederland op de markt was. Inmiddels natuurlijk wel, waardoor iedereen van Duitsland Dijkhuis onderwierp het isolatiemateriaal via internet aan een profiteren. de voordelen van Multipor kan nader onderzoek en ontdekte dat het in Duitsland, waar het Bert Dijkhuis krijgt overigens product al langer op de markt binnenkort bewijs van de is, regelmatig wordt gebruikt goede werking van de Multipor voor het isoleren van monumentale panden. Vooral omdat het den infraroodfoto s gemaakt minerale isolatieplaat: er wor- ademt en dat is ook hier een waarop precies is te zien waar groot voordeel. Vervolgens zijn zich in een wand koude en we op zoek gegaan naar een warme gebieden bevinden. Hoe bepaalde dikte Multipor platen feller de kleuren, hoe beter. die ervoor zorgt dat de condensatie optreedt in de buitenmuur dat de hoge temperatuur van Multipor zorgt er immers voor en niet in de spouwmuur. Toen het wandoppervlak zonder de beslissing eenmaal was warmteverlies behouden blijft. gevallen, zocht Dijkhuis contact Projectgegevens Project: Monumentale woning, Haarlem Opdrachtgever: Bert Dijkhuis, Haarlem Architect: Gnosa Linnekogel Architekten, Hamburg 9

10 Rondetafelgesprek duurzaam bouwen Is het zes uur s ochtends of al na twaalven s nachts? Balans vinden noodzaak; klok tikt door Duurzaam bouwen: bouwend Nederland heeft er de mond steeds meer van vol. In de wandelgangen heet het dé oplossing die de bouwwereld kan leveren aan het terugdringen van de CO 2 -uitstoot en daarmee het bezweren van de klimaatcrisis. Maar wat betekent de term duurzaam bouwen in de praktijk ís er eigenlijk al wel praktijk en hoe gaan opdrachtgevers, overheid en (leveranciers in de) bouwsector daar in Nederland mee om? Nog belangrijker wellicht: welke toekomst heeft Het Groene Bouwen? Tien vooraanstaande personen uit de hele breedte van de bouwsector lieten er hun licht over schijnen in een rondetafelgesprek onder leiding van Jan Bol, hoofdredacteur van vakblad ArchitectuurNL. 10

11 fotografie Fotostudio Tholenaars De deelnemers Jos Cox CEO, Xella Noordwest-Europa Peter van Eijk senior vastgoedontwikkelaar, BAM Woningbouw bv Herman Eijdems unitleider Bouwfysica, Rijksgebouwendienst Michiel Haas director/senior consultant, NIBE Ieke Kuijpers-van Gaalen adjunct-directeur, DGMR Renz Pijnenborgh directeur/architect, Archi Service bv; voorzitter VIBA Thomas Rau oprichter en directeur, RAU Frits Schneider programmacoördinator duurzaamheid, Woonbron Sander Verhoeff bouwkundig ingenieur, Rudy Uytenhaak Architectenbureau Gijs Verweij CEO, Wereldhave NV 11

12 Een introductie 12 De term duurzaamheid is, ondanks de relatief beperkte periode dat we hem gebruiken, verworden tot een containerbegrip voor allerhande termen en aanduidingen die allemaal in meer of mindere mate van doen hebben met de bewuste omgang met energie. Bezien in die context is een duurzaam gebouw dus een gebouw dat wordt gebouwd en gebruikt terwijl zo min mogelijk energie wordt verbruikt. Hebben we daarmee de kern van de zaak te pakken? Renz Pijnenborgh: Duurzaamheid wordt inderdaad vaak verengd tot energieverbruik en daarmee samenhangende technische innovaties in de bouwwereld, maar reikt veel verder: we moeten bewust, fatsoenlijk en zorgvuldig omgaan met de aarde zodat we die netjes kunnen nalaten aan onze kinderen. Dat vraagt nadenken, van wieg tot wieg en tot in de kleinste details, op alle terreinen. Herman Eijdems: Als ik het toch weer even specifiek op gebouwen betrek, betekent duurzaamheid voor mij betere, gezondere gebouwen waarin het aantrekkelijk is om te werken en waarin de productiviteit hoger ligt. Met name dat laatste is een veel betere financieringsbron dan energiebesparing. Bepalend element in het opdrachtgeverschap is immers dat er voor bouwprojecten moet worden betaald. Ambities zijn er genoeg, maar het budget voor duurzaamheid wordt niet Een oude jas die lekker zit, doe ik minder snel weg, ook al zit er een gaatje in. Sander Verhoeff Het gaat om de rentabiliteit van een bouwwerk op de lange termijn. vrijgemaakt. Veel marktpartijen grijpen, wellicht ook uit angst voor vernieuwing, terug op conventionele techniek. In veel gebouwen worden grote hoeveelheden lucht geventileerd om de vervuiling van gebruikers weg te blazen; dat kost veel energie. Minder vervuilende, zogenoemde low polluting buildings, voorkomen verspilling. Bij duurzame gebouwen snijdt het mes aan twee kanten: door uitgekiend materiaal- en energiegebruik zijn ze gezonder én productiever. Sander Verhoeff: Een prikkelende opmerking, want volgens mij gaat het om méér dan energie en materiaal. Duurzaamheid is dierbaarheid. Een oude jas die lekker zit, doe ik minder snel weg, ook al zit er een gaatje in. Thomas Rau: Duurzaam bouwen heeft in mijn optiek niets te maken met energiereductie of -besparing volgens een aantal milieu-indices. Duurzaam bouwen moet de consequentie zijn van een houding ten opzichte van de schepping, van dingen die ons zijn gegeven en waarvan ons wordt gevraagd er goed mee om te gaan. Van daaruit kom je vanzelf tot duurzaam handelen. Vergelijk het met het hebben van kinderen: je hebt er alles voor over om hen zo goed mogelijk te laten opgroeien. Duurzaam bouwen vraagt dus een fundamentele cultuuromslag op alle niveaus. Frits Schneider: Inderdaad. Met het uitputten van fossiele brandstoffen wordt duurzaam bouwen noodzaak, maar de huidige Gijs Verweij bouwpraktijk is daar nog niet op ingericht en daardoor komt het proces niet op gang. Wij bouwen volgens de gangbare methoden en hebben daarnaast als smeermiddel een pot voor investeringen in duurzaamheid. Michiel Haas: Mee eens. Daarbovenop ben ik ervan overtuigd dat we de massa alleen meekrijgen met een zo eenvoudig mogelijke boodschap. Tot nu toe is het vooral CO 2 -reductie dat wordt gebruikt om het probleem herkenbaar te maken. Ieke Kuijpers-van Gaalen: Voor de massa gaat het niet over CO 2, maar over geld. Geld is het gemakkelijkste lokmiddel. Gijs Verweij: Maar als wij een energieneutraal gebouw zouden ontwikkelen, dan moeten we toch niet in eerste instantie naar het geld kijken? De investering in duurzaamheid bij de bouw is verwaarloosbaar; het gaat om de rentabiliteit van een bouwwerk op de lange termijn. Het probleem blijft dat we bouwen voor gebruikers die zelden langer dan tien jaar in het gebouw blijven. Elke generatie nieuwe gebruikers stelt andere eisen en op dat moment willen we zo min mogelijk hoeven verspijkeren. Dat maakt rekening houden met al die eisen bijzonder lastig. Jos Cox: Het is duidelijk: duurzaamheid is een ruim begrip, wellicht zelfs een levenshouding. Duurzaam bouwen is een aspect van dit principe. De invulling ervan vergt verschillende disciplines, daar getuigt deze tafel van. Dan hebben we het niet alleen over bouwmaterialen, maar ook over architectuur en over het invullen van de ruimte. Onze doelen moeten net zo concreet zijn: het terugdringen van de CO 2 -emissie door van gebouwen een bepaalde energieprestatie te eisen. Toegespitst op mijn discipline gaat het om energieen grondstofverbruik, recycling en het terugdringen van de kosten. Dat laatste staat volgens mij voorop: als het niet betaalbaar is, wordt er niet duurzaam gebouwd. De maatschappelijke discussie Er is op dit moment een brede maatschappelijke discussie gaande over duurzaam bouwen. Onderwerpen zijn onder meer de EPCnormering en daaraan verwante (nieuwe) normeringstelsels, de vraag of duurzaam bouwen duurder is dan traditionele bouwmethoden en de ambivalente rol die de bouwwereld als grote vervuiler speelt. Hoe denken de gesprekspartners daarover? Thomas Rau: Een aantal zaken staat mij in die maatschappelijke discussie niet aan. Ten eerste is duurzaam bouwen niet duurder

13 De rol van de overheid dan traditioneel; dat is een smoesje dat de industrie en de bouwbedrijven ons verkopen. Sterker nog: duurzaam bouwen is goedkoper. Ik heb mijn huis volledig energieneutraal ontworpen en laten bouwen. Met wat dat aan energiebesparing oplevert, betaal ik de rente over de meerinvestering. Ten tweede is het waanzin dat de EPC (de energieprestatiecoëfficient, een dimensieloos getal dat de energiezuinigheid van een gebouw uitdrukt, red.) voor woningen verder wordt aangescherpt. Een lagere EPC bereik je alleen door steeds verder te isoleren en daardoor ontstaan meer en meer gezondheidsproblemen, met alle financiële gevolgen van dien. Peter van Eijk: Jaarlijks bedragen de faalkosten in de bouw zo n vijf miljard euro: extra vervuiling, extra verspilling van energie. Daarom proberen wij als aannemer in een aantal projecten te streven naar energieneutraliteit. Dat kan als we vanaf het begin van het bouwproces een rol hebben. Aannemers hebben de neiging te volgen, maar we kunnen ook proberen te sturen: door al bij het schetsontwerp te worden betrokken en door een rol te krijgen in de exploitatie. Dán kunnen we de kosten beheersen, mits er vertrouwen is bij alle betrokken partijen. Een bouwteam of een PPS-constructie (PPS staat voor publiek-private samenwerking, red.) is een mogelijkheid en daar zitten we af en toe ook in, maar dan nog zijn financiën leidend: daar wordt elke keuze op gebaseerd. Sander Verhoeff: Er wordt nog veel te veel gekeken naar de kosten op korte termijn, terwijl investeringen in duurzaamheid vaak pas op wat langere termijn rendabel worden. Opdrachtgevers zien dat nog te vaak niet in. Herman Eijdems: We dragen dus de ambitie uit dat we duurzaam willen bouwen, maar als het tijd of geld kost, vluchten we naar de gebaande paden. De vraag is of energiebesparing écht wel zo belangrijk is als het gaat om duurzaamheid. Het terugdringen van verzuim en daardoor besparen op arbeidskosten levert bijvoorbeeld veel meer op. Ieke Kuijpers-van Gaalen: Als eigenaar of gebruiker zou je bij de keuze voor een gebouw de afweging moeten maken wat het aan productiviteitsverbetering oplevert. Maar daar heeft het gros van de ontwikkelaars kennelijk geen boodschap aan; er wordt een gebouw neergezet en de extra kosten voor duurzame oplossingen zijn voor de huurder. Die vervolgens natuurlijk niet investeert omdat hij niet deskundig is en niet weet welke mogelijkheden er zijn. Daar laten we kansen liggen. Thomas Rau: Als je op een duurzame manier investeert, zorgt dat voor minder ziekte én voor energiebesparing. Bij ons op kantoor werken we vier dagen negen uur per dag; we hebben dus drie dagen de tijd om te regenereren. Wat blijkt? Het ziekteverzuim is met 75 procent gedaald en de productiviteit is met 10 procent gestegen. Het gaat om het vinden van balans. In het gebruik van materialen, maar zeker ook in leefstijl. Aannemers hebben de neiging te volgen, maar we kunnen ook proberen te sturen. Peter van Eijk Het is een smoesje dat duurzaam bouwen duurder zou zijn. Thomas Rau Balans vinden betekent dus een andere levensstijl, waardoor de vraag naar duurzame materialen en bouwmethoden vanzelf komt. De overheid zou daarin een belangrijke aanjagende factor kunnen zijn door maatregelen uit te vaardigen die duurzaamheid, bijvoorbeeld in de bouwwereld, stimuleren. Hoe ambitieus is de overheid op dat terrein? Michiel Haas: Het geweten dat de overheid geacht wordt te hebben, is er niet. Ik mis iedere vorm van ambitie. Herman Eijdems: Dat wil ik graag nuanceren. De streefwaarde voor de Greencalc-index, maatstaf voor de duurzaamheid van gebouwen, lag in 1990 op 100. Wij leggen de verplichte ondergrens nu bij 200 punten. Op basis daarvan hebben we in twintig jaar een halvering van de milieubelasting gerealiseerd. Mels Crouwel heeft in het voorjaar van 2008 een studie verricht naar nogmaals een halvering binnen vijf tot tien jaar. Als je het mij vraagt, is dat een sprekende ambitie. Thomas Rau: Voor mij is er meer sprake van onderheid dan van overheid. Zo n ambitieniveau is absoluut teleurstellend en loopt ver achter op wat mogelijk is; daar gaat geen voorbeeldfunctie van uit. Als je het ambitieniveau maar hoog genoeg stelt, komt de industrie vanzelf. Kijk naar de auto-industrie: Brussel zegt dat de uitstoot per kilometer nog maar 120 milligram CO 2 mag zijn en twee dagen later presenteren de producenten een oplossing. Onlangs kondigde de overheid aan dat tot 2040 in de Randstad ongeveer woningen moeten worden gebouwd. Ook ambitieus, maar is het noodzakelijk? Peter van Eijk: Eigenlijk is er op dat punt geen sprake van overheidsbeleid. Eerst was de boodschap dat de nadruk moest liggen op herstructurering binnen steden en nu komt ineens het bericht dat er een half miljoen woningen bij mogen worden gebouwd. Michiel Haas: En ook nog voornamelijk in de Randstad, terwijl je daar met het oog op de stijgende zeespiegel juist niet zou moeten bouwen. Er worden losse flodders afgeschoten; een overkoepelende visie ontbreekt. Ieke Kuijpers-van Gaalen: Daarnaast moeten we veel meer focussen op de bestaande woningvoorraad. Koesteren wat we hebben en zorgen dat woningen die nu energetisch nog zo lek zijn als een mandje, bij de tijd worden gebracht. Frits Schneider: Zo doen wij het ook. Met renovatie- en grootonderhoudplannen kun je in één keer forse energiebesparingen realiseren. Dan heb je al die wilde overheidsplannen voor CO 2 - opslag in de grond en nieuwe kolencentrales niet eens nodig. 13

14 14 Gijs Verweij: Wij maken al langer duidelijk dat we wereldwijd liever binnenstedelijk investeren en streven naar hergebruik van beschikbare grond. In 1996 bleek bijvoorbeeld na onderzoek dat medewerkers in een kantoor in het centrum van New York allemaal uit de buitenwijken kwamen. Wij hebben dat kantoor toen verplaatst naar één van die wijken. Herontwikkeling geeft je sowieso al een voorsprong op bouwen in het weiland: veel noodzakelijke infrastructuur is er al. Ieke Kuijpers-van Gaalen: Inderdaad. We hebben in Nederland zeven miljoen woningen, waarvan meer dan de helft energielabel E, F of G heeft. Laten we eerst eens investeren in een betere classificatie daarvan. De overheid zou daar een sleutelrol moeten spelen. Jos Cox: We bouwen jaarlijks zo n nieuwe woningen. In dat tempo duurt het honderd jaar om de hele woningvoorraad te vernieuwen. Renovatie loont in een behoorlijk aantal gevallen niet de moeite; daar moeten we dus de durf hebben te vervangen door nieuwbouw. Thomas Rau: Waarom stellen we niet eens de vraag hoe veel mensen dit land verdraagt? Misschien is er gewoon geen ruimte voor meer mensen en meer bebouwing. Waar we nu staan Hoewel het lijkt alsof het er altijd al was, beheerst duurzaam bouwen het denken in de Nederlandse bouwwereld pas een paar jaar in bredere kring. De meningen over hoe ver we zijn in de ontwikkeling en toepassing van duurzame bouwmethoden, lopen daardoor uiteen. Renz Pijnenborgh: Ecologisch gezien zijn we als bouwwereld een ramp. Het hele proces van duurzaamheid in al zijn facetten moet in Nederland nog van de grond komen. In mijn optiek moeten we daarin het is al eerder aangestipt veel meer de nadruk leggen op het welbevinden van mensen. Iedereen wil gezond leven, maar we bouwen Wilde overheidsplannen voor CO 2 -opslag in de grond en nieuwe kolencentrales zijn onnodig. Frits Schneider Weten kinderen straks nog wel hoe een koe in de wei er uitziet? Ieke Kuijpers-van Gaalen ongezonde gebouwen met een duurzaam label. Als we dat nu eens omdraaien en dus gezonde gebouwen neerzetten die inherent aantrekkelijk en duurzaam zijn, dan zijn we op de goede weg. Eigenlijk is het crimineel dat wij een bouwlabel hebben dat alleen is gerelateerd aan energiezuinigheid, zonder een koppeling met een gezond binnenmilieu. Neem de omgeving waarin we onze kinderen laten leren: scholen die de laatste tien jaar zijn gebouwd, zijn zogezegd duurzaam, maar het zijn wel de meest ongezonde scholen die ooit zijn neergezet. Verzorgingsflats voor senioren: idem dito. Er wordt niet met een holistische blik gekeken. Ieke Kuijpers-van Gaalen: Het houdt dus niet op bij bouwen: kinderen moeten niet alleen in een gezonde school kunnen leren en in een gezond huis kunnen wonen, maar ook nog gewoon buiten kunnen spelen. Dat wordt met name in de Randstad steeds lastiger. Weten kinderen straks nog wel hoe een koe en een varken in de wei er uitzien? Peter van Eijk: Met alles wat ik de laatste maanden hoor en lees, verwacht ik dat er op korte termijn een soort oorlogssituatie ontstaat. Alle aandacht in de media voor duurzaamheid, crises, de film van Al Gore ik moet me als burger kennelijk verdomd ongerust gaan maken. Voorheen dachten we, met de lage prijzen voor gas en energie, dat het allemaal wel los zou lopen. Dat is met de recente prijsstijgingen radicaal veranderd: mensen gaan voelen dat er iets aan de hand is en willen oplossingen. En terecht: nu duidelijk is dat de ijskappen smelten, moeten we met elkaar beseffen dat we een enorme zorg en verantwoording hebben voor onze wereld. Thomas Rau: Maar dan moeten we wel iets doen. Anders lijken we op iemand die longkanker heeft, per jaar een sigaret minder rookt en dan over zoveel jaar geen longkanker meer heeft. Dat gaat niet. We zitten aan het plafond; window dressing lost het probleem niet meer op. Een culturele omslag is de enige oplossing, maar wie initieert die? De overheid, de media, de producenten? Herman Eijdems: Dat kun je vergeten. Er is in Nederland geen partij die, als het op zijn eigen bedrijfsvoering aankomt, duurzame keuzes wil maken. Jos Cox: Met dank aan die stijgende energieprijzen is er wel een proces van bewustwording gaande in de portemonnee van mensen. Een tweede besef is dat de zekerheid van beschikbaarheid van grondstoffen en energie begint weg te ebben. De Club van Rome heeft dat bijna veertig jaar geleden al voorspeld. Of we dan al te laat zijn voor actie? In mijn optiek is het vijf over twaalf. Thomas Rau: Wat mij betreft is het pas zes uur s morgens. Dertig jaar geleden, na de oliecrises, kochten de oliemaatschappijen alle octrooien die aantonen dat we zonder gas, olie en kolen kunnen. Die octrooien komen nu vrij en wat blijkt: we kunnen volstaan met wat ons gegeven is zonder ervoor te betalen. Dat biedt juist nieuwe kansen.

15 Waar we naartoe moeten De kunst is volgens de gesprekspartners dat de ontwikkel- en bouwkolom de klant verleidt tot compleet nieuwe gebouwconcepten. Clustering van functies, minder oppervlak per medewerker of bewoner, vestiging van kantoren buiten economische centra, de ontwikkeling van domotica. De mogelijkheden zijn er, maar in hoeverre zijn ze haalbaar? De grote fout die we in Nederland hebben gemaakt is de scheiding van wonen, werken en recreëren. Herman Eijdems: Het kan en het gebeurt. De Belastingdienst is één van de voorlopers: die gaat per medewerker terug van 40 naar 20 of zelfs 16 vierkante meter bvo (bruto vloeroppervlak). Dan kun je toe met de helft van de gebouwen. Het budget dat overblijft, wordt gebruikt om gebouwen aantrekkelijker te maken voor gebruikers. Sander Verhoeff: In stedenbouwkundig opzicht is het ook van belang werkgebieden met een gemeenschappelijke deler te clusteren. Werkgebieden waarin woningen zijn geïntegreerd, zodat mensen in een bepaalde discipline gemakkelijk binnen dat gebied aan het werk kunnen. Renz Pijnenborgh: Precies, we moeten wonen en werken mengen. De grote fout die we in Nederland hebben gemaakt was de scheiding tussen wonen, werken en recreëren, met als gevolg te veel verkeer. Herman Eijdems: Een ander onderontwikkeld gebied is de intelligentie van gebouwen. Mijn auto protesteert als ik geen gordel draag, vertelt me waar ik heen moet en weet of mijn banden op de juiste spanning zijn. Gebouwen zijn in de meeste gevallen domme klompen staal en beton. Een gebouw waarin we tien keer per uur lucht door grote ventilatiekanalen pompen heet gezond, terwijl er met moderne domotica zoveel meer mogelijk is. Renz Pijnenborgh Gebouwen zijn domme klompen beton en staal, terwijl er met domotica veel mogelijk is. Herman Eijdems Een ander punt dat vaak wordt aangehaald is dat ontwikkelen, bouwen en beheren veel meer een integraal proces zouden moeten vormen. Een keten van verantwoordelijkheden zou immers commitment kweken. De vraag is hoe die keten van de grond zou kunnen komen. Thomas Rau: Heel simpel: door iedere investeerder of belegger te verplichten dat hij minimaal dertig jaar verantwoordelijk is voor beheer en onderhoud van gebouwen, voor een gezond binnenklimaat, voor de levering van energie en uiteindelijk ook voor de sloop. Al die kosten maken immers deel uit van het totaal. Dus: hij gaat energie, ruimte en comfort verkopen. Dat dwingt hem na te denken over de investering die hij doet. Anders komt er geen huurder meer over de drempel. Renz Pijnenborgh: Precies. Op die manier komen alle slechte gebouwen vanzelf leeg te staan. Als reactie daarop ontstaat een vervangingsvraag. De markt reguleert. Thomas Rau: Dat maakt het ook mogelijk leegstaande gebouwen te verbouwen tot woningen. Dan hebben we die extra woningen in de Randstad ook niet nodig. Gijs Verweij: Dat klinkt leuk, maar het werkt niet. Wij hebben eens geprobeerd in Arnhem woningen te maken in een leegstaand kantoor, maar kregen aan alle kanten tegenwerking van allerlei instanties. Gebouwen die leeg staan, blijven leeg. Jos Cox: In onder meer Schotland en Groot-Brittannië worden bouwprojecten steeds vaker in een PPS-constructie aangepakt. De overheid stelt de contractant eisen op het gebied van functionaliteit, leefbaarheid en onderhoud in bijvoorbeeld gezondheidsinstellingen en scholen. Dat zou ook voor de Nederlandse markt een goede oplossing zijn. Thomas Rau: Nee, PPS is juist een groot maatschappelijk probleem. De overheid initieert PPS-projecten niet omdat er betere gebouwen moeten komen, maar vanwege de liquide middelen die ze opleveren. Voor bouwers is er ook geen stimulans: ze hebben de huurder al binnen, moeten alleen doen wat hij vraagt en hoeven dus geen aantrekkelijk gebouw neer te zetten. Maar het grootste probleem is dat de overheid zulke lage eisen stelt dat bouwpartijen niets hoeven te doen aan duurzaamheid. PPS dwingt de markt dus in mijn optiek tot slechte oplossingen en sluit in zichzelf de marktwerking uit. Zeg nou als opdrachtgever en als overheid gewoon eens dat de eis een energieproducerend gebouw is. 15

16 De grote vraag: hoe duurzaam bouwen kan bijdragen aan een betere wereld voor ons en onze kinderen Zijn er pasklare oplossingen te bedenken waardoor duurzaamheid en duurzaam bouwen daadwerkelijk op de kaart komen te staan? Of dient die oplossing zich vanzelf aan? Jos Cox: Vijfduizend jaar geleden leefden mensen van jagen en verzamelen. Toen ze te talrijk werden, vestigden ze zich en gingen over op landbouw. Daarop volgde de Industriële Revolutie. Vandaag zien we grenzen aan de groei en bereiken we een ecologische grens. Ik ben ervan overtuigd dat we als mensen ook die horde weer kunnen nemen, al zien we nu misschien nog niet direct hoe. Herman Eijdems: Energie en milieu raken me al dertig jaar. In de loop van de jaren hebben we onszelf steeds scherpere doelen gesteld: eerst was het streven 10 tot 15 procent minder energieverbruik; nu is de ambitie dat we toe moeten kunnen met een kwart van ons huidige verbruik. Ik ben het met Thomas eens én oneens: we kunnen niet meer de kaasschaaf hanteren, het mes moet erin. Als je met half zoveel brandstof naar Madrid wilt rijden, kun je de auto in Parijs laten staan of op zoek gaan naar heel andere vormen van techniek of gebruik. En dat binnen de totale gebouwvoorraad. De energieprestatienormering heeft bijvoorbeeld in de bouw alles op zijn kop gezet, maar heeft de bestaande voorraad vrijwel ongemoeid gelaten. Mijn generatie en ik hebben het laten liggen. Michiel Haas Ik ben ervan overtuigd dat we ook deze horde weer kunnen nemen. Jos Cox Renz Pijnenborgh: In mijn optiek betekent het dat we consuminderen aantrekkelijk moeten maken. Consumeerderen heeft ons in al die jaren geen stap verder gebracht: mensen hebben alles en toch zijn ze niet gelukkig. We moeten op een andere manier in het leven gaan staan. Thomas Rau: Met kleine groene aanpassingen redden we het niet. McDonald s legt een verlept blaadje sla op een vieze burger en propageert dan dat dat een groene burger is. We moeten gewoon gezonder gaan eten. Peter van Eijk: Ik zie daar een belangrijke rol voor de toeleveranciers en bedrijven die bouwproducten ontwikkelen. Zij moeten zorgen voor kwalitatief goede bouwmaterialen die recyclebaar zijn en innovatief. Neem isolatie: met de bestaande producten moet het allemaal steeds dikker om de doelstellingen te halen. Laat toeleveranciers komen met isolatie die een stuk dunner is en toch dezelfde waarden haalt. Michiel Haas: Mijn generatie en ik, wij hebben het laten liggen. Ik was als klein jongetje heel blij dat mijn vader met de gifspuit de muggen doodmaakte. We wisten niet beter. Maar we weten al tientallen jaren dat het wél anders kan en we hebben niets gedaan. We zullen helder moeten maken aan onze kinderen dat wij het fout hebben gedaan en dat zij het moeten herstellen. Met onze hulp uiteraard, maar het hangt vooral van hen af. Of het dus zes uur s ochtends is of twaalf uur s nachts: het is maar hoe je het bekijkt. drs. Arno Verbaas 16

17 Kersvers minister Eberhard van der Laan mag de beleidsterreinen Wonen, Wijken en Integratie tot de zijne rekenen. In die hoedanigheid is hij onder meer belast met de bouwregelgeving, fotografie Adrie Mouthaan voor ministerie VROM leefomgeving en het InnovatieProgramma Stedelijke Vernieuwing. Een vraaggesprek over de balans tussen nieuwbouw en (duurzame) renovatie, de veelgehoorde klacht dat de overheid op het gebied van duurzaamheid geen integraal beleid voert en duurzaamheidsplannen die de komende jaren praktijk moeten worden. Minister Van der Laan: Er is een wereld te winnen Winst als het gaat om duurzaamheid is juist te halen door te investeren in renovatie van de bestaande voorraad. In hoeverre is het beleid van de overheid te veel gericht op nieuwbouw? Het nieuwbouwbeleid van de overheid is gericht op zowel woningbouw voor uitbreiding van de voorraad dus extra woningen ten opzichte van de 7 miljoen reeds bestaande woningen als op woningbouw ter vervanging en/of verbetering van de voorraad. Beide typen ingrepen zijn nodig. De eerste om te kunnen voorzien in de voortdurende vraag naar nieuwe woningen, de tweede om het kwaliteitsniveau van de bestaande voorraad op peil te houden. Bij vervanging wordt een verouderde woning of een woning die niet meer voorziet in de huidige kwalitatieve behoefte gesloopt en daarvoor in de plaats wordt een andere wél gewilde woning teruggebouwd. Met u vind ik dat ook veel meer naar de mogelijkheid van grootschalige renovatie moet worden gekeken. Dit zie ik als een belangrijk instrument om de woningvoorraad te verbeteren en een extra stimulans te geven. In de bestaande bouw valt nog veel energiewinst te halen. Daar wordt dan ook de grootste bijdrage gevraagd voor het realiseren van de beleidsdoelen op energiegebied. De G27-gemeenten zijn met mijn ondersteuning een implementatieprogramma Op weg naar een duurzame voorraad gestart. Het doel hiervan is woningcorporaties, schoolbesturen en gemeenten kennis te laten maken en ervaring te laten opdoen met een prestatiegerichte werkwijze om de gezondheidskundige en energetische kwaliteit van bestaande woningen en andere 17

18 Ik streef naar het inzichtelijk maken van de kwaliteitswinst. gebouwen te verbeteren. Met deze kennis en ervaring kunnen zij beter de duurzaamheid van het bestaand stedelijk gebied vergroten in samenhang met stedelijke vernieuwing en wijkaanpak. Uit onderzoek blijkt dat de helft van de beheerders van de bestaande woningvoorraad geen enkel direct belang heeft bij duurzame oplossingen. Wat doet uw ministerie hieraan? Dat punt is mij bekend. Ik streef ernaar om ten minste op het gebied van energiegebruik en gezondheid de haalbare kwaliteitswinst inzichtelijk te maken, zowel wat kosten betreft als comfort en gezondheid. Voor corporatiewoningen heb ik onlangs een convenant gesloten met Aedes en Woonbond. In dit convenant is een besparing van 24 petajoule vastgelegd voor de periode Hoe dit doel gerealiseerd wordt, is onderwerp van afspraken tussen corporaties en huurdersorganisaties over aantallen woningen, tijdbestek, maatregelpakketten en dergelijke. Bij goede uitvoering kent dit convenant alleen maar winnaars: de huurders, de corporaties en het milieu. Voor de huurders: lagere energielasten, meer wooncomfort en gezond wonen. Voor de corporaties: verbetering van de kwaliteit van hun woningvoorraad. Voor het milieu: forse vermindering van de CO 2 -uitstoot als bijdrage aan de kabinetsdoelen van Schoon en Zuinig. Met dit convenant maakt Aedes een deel van haar Antwoord aan de samenleving waar en sluit zij zich aan bij de reeds afgesloten convenanten voor bestaande bouw en nieuwbouw, respectievelijk Meer met Minder en het Lenteakkoord. Dat vind ik grote winst. Overigens zijn veel corporaties los van het convenant al jaren bezig met energiebesparende maatregelen. Het Rijk zal een financiële bijdrage leveren en zich inzetten om regelingen te realiseren ter stimulering van het nemen van energiebesparende maatregelen en energiezuinig bouwen. In samenspraak met de uitvoeringsorganisatie Meer met Minder wordt bezien hoe middelen ingezet worden voor de corporatiesector. Daarnaast kunnen corporaties gebruik maken van de stimuleringsregelingen voor duurzame energie en duurzame warmte, de Energie-investeringsaftrek, de regeling Groen beleggen en andere relevante regelingen. En het woningwaarderingsstelsel zal zo worden aangepast dat het verhuurders stimuleert de energieprestatie van hun woningen te verbeteren. Overigens kunnen huurders zelf ook veel doen om energie te besparen. Je kunt al met een kleine investering veel bereiken. Denk aan radiatorfolie, een brievenbusborstel, het isoleren van CV-leidingen in onverwarmde ruimten, energiezuinig verlichten. Verder kun je ook veel bereiken zonder dat het iets kost behalve een aanpassing van je gedrag: licht uit en verwarming laag in kamers waar niemand is, of computer en tv uit in plaats van stand-by. Gezondheid en energiebesparing gaan heel goed samen. 18

19 Het wordt de overheid regelmatig verweten: een integrale visie op duurzaam bouwen ontbreekt, met als gevolg van allerlei regels negatieve gevolgen voor met name het binnenmilieu. Daar ben ik het niet mee eens. Ik bestrijd ook het idee dat verder isoleren per definitie tot luchtkwaliteitsproblemen leidt. Dat is alleen het geval wanneer men werkelijk niet weet wat men doet. Ventilatie is essentieel in woningen. Dat is bij oude woningen zo, maar daar ging het als het ware vanzelf. Bij moderne woningen wordt meer techniek gebruikt, ook voor ventilatie, zoals mechanische toe- en afvoer. Het is dan zaak deze systemen goed te ontwerpen (en daarbij rekening te houden met kwetsbaarheid in het gebruik), te installeren, in te regelen en te gebruiken en onderhouden. Ik richt mijn beleid op die samenhang. Zo is in de convenanten opgenomen dat het treffen van energiebesparende maatregelen niet ten koste mag gaan van de kwaliteit van het binnenmilieu. Met Aedes en de Woonbond is bovendien overeengekomen dat zij bij het treffen van energiebesparende maatregelen, stimuleren dat deze zo nodig worden gecombineerd met maatregelen ter verbetering van het binnenmilieu. Ik ben met kennisinstituten in overleg om methodieken te ontwikkelen voor het vastleggen van de bestaande kwaliteit van het binnenmilieu en aan de hand daarvan ambities te stellen. Mijn stelling is: gezondheid en energiebesparing gaan heel goed samen. Binnenkort lanceert u een nieuw energielabel, maar er zijn tal van keurmerken die de duurzaamheid van een bouwwerk aanduiden. Wordt het geen tijd voor een eenduidig en allesomvattend keurmerk? Dat er een grote diversiteit is aan instrumenten, keurmerken, labels en dergelijke is mij bekend. Dat toont wat mij betreft vooral de betrokkenheid van de markt. Om daarin gelijkluidendheid en uniformiteit te krijgen, wil ik het duurzaamheidgehalte van gebouwen vergelijkbaar maken door de meetmethoden te harmoniseren. Mijn ministerie is momenteel in gesprek met de Dutch Green Building Council (DGBC), eigenaren en gebruikers van genoemde instrumenten en toeleverende industrie om te komen tot één Nederlandse standaard. Hiermee kunnen de milieuprestaties in beeld worden gebracht, zodanig dat er geen voorkeur wordt uitgesproken voor een bepaalde oplossing of materiaal. Het is aan de markt om aan de hand hiervan eigen afwegingen te maken om door een integrale benadering een optimum te bereiken. Mede op basis van die systematiek kunnen onder de vlag van DGBC beoordelingen worden uitgevoerd voor het verkrijgen van het certificaat. De invoering van het energielabel voor gebouwen is opgelegd door Europa. Het huidige Nederlandse label is gebaseerd op de juiste methodiek, maar maakt onvoldoende duidelijk dat de labelklasse alleen te gebruiken is voor vergelijking van de desbetreffende woning met woningen van hetzelfde type. Er is per januari 2009 een vernieuwd en verbeterd label dat uitgebreider en duidelijker is dan het huidige. Het geeft aan voor welk woningtype de klasse van toepassing is. Verder zal het duidelijker aangeven wat de labelklasse (A-G) betekent in relatie tot het woningtype. Ook komt er een uitgebreide toelichting op de mogelijke verbetermaatregelen en wordt onderzocht of de huidige indicator van het gestandaardiseerde energiegebruik (megajoules per vierkante meter woonoppervlak) veranderd kan worden in een meer herkenbare indicator. Tijdens de ontwikkeling wordt het label getest door een deskundigenpanel en een consumentenpanel. De uitgegeven energielabels behouden hun geldigheid van tien jaar. De woningeigenaren die al een label hebben of nog een label ontvangen in de huidige vormgeving, krijgen desgewenst de beschikking over een aangepast label. Is nieuwbouw in Nederland per definitie niet duurzaam? De huidige gebouwen in Nederland zijn inderdaad nog niet geheel duurzaam, maar dat kan anders. De onomkeerbare schade aan het milieu kan worden beperkt door Ik richt mijn beleid op samenhang. de juiste gebouwkwaliteiten te kiezen en daarmee bijvoorbeeld de emissie in de atmosfeer en de uitputting van (primaire) grondstoffen te beperken. Hier is nog een wereld te winnen; bijvoorbeeld het principe van cradle to cradle, waarbij met name een appèl wordt gedaan op het ketenbewustzijn van grondstoffengebruik, is daar een goed voorbeeld van. Als men kijkt naar de milieukwaliteiten van het gebouw, de milieueffecten van het bouwen zelf, in samenhang met de milieueffecten van het gebruik, bijvoorbeeld het energiegebruik van installaties, schoonmaak en onderhoud, dan zijn er arrangementen te bedenken die nieuwe inzichten bieden. Ik denk dan in termen van total cost of ownership, waarbij voordeliger beheer voorwaardenscheppend in het ontwerp is opgenomen. Vanzelfsprekend heeft de locatie van gebouwen effect op landgebruik, automobiliteit en dergelijke. Het heeft dan ook zin die aspecten bij gebiedsontwikkeling manifest te maken en oplossingen hiervoor te zoeken. Een mooi voorbeeld hiervan is het project GreenOffice 2015 dat aan de hand van een concreet plan voor de ontwikkeling van duurzame kantoren in binnenstedelijke gebieden op een innovatieve wijze energielevering, wonen, werken en recreëren op een natuurlijke manier verweeft. Dit ambitieuze project is tot stand gekomen dankzij de integrale samenwerking tussen tal van projectpartners. 19

20 De dubobox staat in IJburg om aandacht te vragen voor het ongekende waterverbruik en de gemiste kans in deze nieuwbouwwijk besparende maatregelen te treffen. 20