In het kader van het FORUM-programma Democratische Rechtsstaat, Maatschappelijke Betrokkenheid

Transcriptie

1 Verslag Masterclass Alles anders? Over pluriformiteit en lokaal beleid In het kader van het FORUM-programma Democratische Rechtsstaat, Maatschappelijke Betrokkenheid Madurodam, Den Haag 24 oktober 2008 Met medewerking van : Paul Frissen, Frans Geraedts, Sadik Harchaoui (Forum), Albert Kok (Lelystad), Hans Spigt (Dordrecht ) Inleiding De lokale sociale werkelijkheid is pluriform en heeft het karakter van een arena waarin diverse belangengroepen met elkaar strijden. Deze meervoudigheid heeft consequenties voor het maken van keuzes op de diverse beleidsterreinen. Uitgangspunten die bestuurders en beleidsmakers daarbij hanteren zijn veelal impliciet en onbewust. De vraag rijst of er in het lokale beleid onbedoeld sprake is van een dominant normatief kader dat de omgang met verschil en ongelijkheid belemmert. Om een verdiepend debat aan te zwengelen over het belang van het verschil en het management ervan heeft FORUM het initiatief genomen tot een masterclass voor wethouders en ambtenaren. In deze masterclass zijn de deelnemers wetenschappelijk uitgedaagd door de inleiding van Paul Frissen. Deze inleiding heeft een lokale aanvulling gekregen door reacties van wethouder Albert Kok van gemeente Lelystad en wethouder Hans Spigt van gemeente Dordrecht. Vervolgens zijn de deelnemers praktisch uitgedaagd door een workshop morele oordeelsvorming onder leiding van Frans Geraedts. Deel 1 Paul Frissen: De kracht in het verschil Frissen begint zijn verhaal met de stelling dat het zogenaamde gelijkheidsbegrip diep verankerd ligt in onze samenleving, voornamelijk in de politiek en het bestuur. In deze lezing zal hij het begrip bekritiseren, waarbij het lokale bestuur uitgebreid aan bod zal komen. Frissen stelt dat men lijkt te zijn vergeten dat de samenleving maar in zeer beperkte mate maakbaar is; de wereld lijkt juist maakbaarder dan ooit. Bij het begrip verschil is het van belang twee vragen te stellen: - Moet de democratie verschil beschermen? - Beschermt verschil ons tegen interventie van de staat? Gelijkheidsdenken In Nederland ligt er een enorme focus op gelijkheid als waarde die gerealiseerd moet worden in de samenleving. Aan deze realisatie wordt hard gewerkt. In de werkelijkheid zijn pluriformiteit, verschil, ongelijkheid en variëteit juist dominant. Aan de ene kant zijn we een rechtsstaat en geniet iedere burger dus politieke en juridische gelijkheid voor de wet. Aan de andere kant zijn we sociaal/maatschappelijk niet gelijk. De rechtsstaat heeft zich verbonden 1

2 met de notie van de verzorgingsstaat. Door de combinatie van deze twee soorten staten heeft het gelijkheidsdenken op dit moment een enorme impact en de laatste tien á twintig jaar in Nederland geleid tot repressie en preventie op micro- en macroniveau. De samenleving krijgt op deze manier de vorm van een panopticum: een koepelgevangenis. Iedereen in deze gevangenis heeft een eigen cel, maar ondertussen wordt strak in de gaten gehouden waar iedereen mee bezig is. De gevangenen zijn zich daarvan bewust. Dit type panoptica ziet men in de huidige samenleving volgens Frissen steeds meer. Het idee van de maakbaarheid van de samenleving is dus volop terug. 1 De rol van de overheid, dus ook die van de lokale bestuurder, wordt hier steeds groter in. De staat wordt groter in een proces van decentralisatie. Men denkt kennelijk te weten wat normaliteit is en iedereen moet dit naleven. Verschil maken (1) en verschil beschermen (2) zijn twee aparte dingen. 1: De wereld is onvermijdelijk verschillend en ongelijk. Ieder mens heeft de onbedwingbare behoefte om verschil te maken. Iedereen streeft naar een bepaalde uniciteit, of het nou als groep of als individu is. Men wil niet één van de tienduizend zijn. In bepaald opzicht wil iedereen anders zijn. 2: Daarnaast is verschil ook goed in esthetische zin. In de kunst staat verschil voorop. Schoonheid bestaat in verschil, niet in uniformiteit. Het is een belangrijke taak van de politiek om dit verschil te beschermen. De begeerte naar meerderheidsvorming moet onderdrukt worden in het belang van de democratie. De verzuiling is ooit bedacht voor de maatschappelijke pluriformiteit. Wij moeten erover nadenken welke vorm van segregatie wij op dit moment nodig hebben in dit land. De politiek moet zich niet te veel als een bestuursmachine opstellen. Wij als burgers zullen het verschil moeten vormen; het is niet de politiek die dat voor ons moet bepalen. We zullen daarnaast moeten accepteren dat de samenleving ook wel eens pech heeft en dat niet alle crisissituaties zijn te voorkomen. Juist radicalisme, geweld, conflict en terreur vormen een test voor onze democratie. Hoe moeten we er mee omgaan? Ongelijkheid maakt de democratie. Het beschermen van dit verschil, beschermt ons tegen de macht van de staat, die absoluut een gevaarlijke machthebber kan zijn. De staat zou op dit vlak bescheiden en terughoudend moeten zijn. Reactie van Albert Kok, wethouder gemeente Lelystad Hoe maak je een rechtvaardige samenleving? Je kunt alleen alles op z n beloop laten op het moment dat er al een hele hoge moraal in de samenleving bestaat. Als overheid heb je de taak een samenleving rechtvaardiger te maken, bijvoorbeeld door mensen gelijke kansen te bieden. De samenleving kan niet zonder een overheid die in bepaalde mate moraliseert. Wat doe je als de vrijheid van de één de vrijheid van een ander aantast? Dan moet je als overheid ingrijpen. Natuurlijk is samenwerking nodig, maar soms is er behoefte aan een regisseur. Om deze regisseur moet echter wel door de bevolking gevraagd worden. Er is niets mis mee om als overheid een voorbeeld voor de samenleving te vormen door een stukje moraal te tonen. In het verhaal van Frissen is onvoldoende uitgewerkt waar de grens ligt. De schoonheid van het verschil moet er inderdaad wel zijn. Een goede samenleving heeft a) moraal, b) een vangnet in geval van crisis, maar c) geeft ook ruimte voor verschil. En dit is voor een groot deel de rol van de overheid. Reactie van Hans Spigt, wethouder gemeente Dordrecht 1 Als actueel voorbeeld duidelijk te zien in de financiële crisis 2

3 De financiële crisis zorgt inderdaad voor mooie tijden: de overheid gaat alle problemen oplossen van de markt. Zonder de overheid was het één groot drama geweest. Gaat dit wel goed? Het probleem wordt op deze manier alleen maar groter. Wij als overheid kunnen dit niet orkestreren/organiseren en de samenleving aan de leiband nemen. Het individu moet inderdaad verantwoordelijkheid nemen. Enkele dilemma s/voorbeelden: 1. De WWB (Wet Werk & Bijstand) is een geslaagde wet die de overheid uitdaagt mensen aan het werk te laten gaan én mensen zelf uitdaagt te gaan werken. Er zou recht op werk moeten zijn in plaats van recht op een uitkering. Dan zou er een heel ander beeld van de overheid ontstaan. In de WWB staat recht op werk centraal en wordt er ook rekening gehouden met de capaciteiten van de werkbehoevende (maatwerk). De burger moet zelf om een bepaalde mate van ondersteuning kunnen vragen. 2. De taalles (algemeen). Wie moet hier wel of niet naar toe? Eigenlijk weet de overheid dat ook niet. Willen mensen het? Hebben ze het nodig? Kun je het ze opleggen? Wat is de belangrijkste factor? Degenen die de taalles willen volgen, zullen het examen waarschijnlijk ook halen. Degenen die het niet willen, waarschijnlijk niet. De taak van de overheid in dezen is dan ook eigenlijk het aantrekkelijk maken van taalles in plaats van dwingende wetten op te stellen. De taalles in de moskee. De overheid organiseert nu wel taalles. Het bestuur van een moskee komt langs om te zeggen dat ze wel mee willen werken, maar dan wel taalles in de moskee willen krijgen. Op dat moment ontstaat er weer een dilemma. Enerzijds wil je dat iedereen deelneemt, anderzijds betekent het wellicht taalles in onvrijheid. Wat bied je als overheid aan? Wie maakt de keuze? 3. Mensen in het Midden Oosten begrijpen vaak niet hoe de vermeende scheiding tussen kerk en staat in Nederland werkt. 2 Er is hier juist sprake van een soort kerk in een staat: veel christenen in het parlement. In het MO (en niet alleen daar) wordt dit gezien als een dubbele moraal. Reactie Paul Frissen Is het onthouden van medicijnen aan kinderen een vorm van kindermishandeling? Het is vreemd dat het aan sommige geloofsgroepen in Nederland is toegestaan kinderen niet te vaccineren. De staat is neutraal en moet altijd een tijdelijke uitweg bieden. Moet de overheid moraliseren? Frissen vindt van niet: moraal is namelijk per definitie pluralistisch. De staat kan slechts neutraal zijn wanneer hij geen partij kiest. De staat hoort geen moralistische opvattingen te hebben, dat is gevaarlijk. De overheid dient er voor te zorgen dat alle verschillende moralen niet uitmonden in een burgeroorlog. De overheid is in onze samenleving scheidsrechter in de gedaante van een regisseur. Het probleem van politieke interventie is dat de regels gebaseerd worden op een uitkomst. Wat betreft de kwestie van scheiding van kerk en staat: Nederland heeft totaal geen scheiding van kerk en staat. Zelf is Frissen van mening dat alle scholen bijzonder moeten worden. Bij het radicale recht op geloofsvrijheid hoort het radicale recht op geloofsafval. De staat moet die vrijheid beschermen. Op dit moment zijn we alles aan het doen met de islam wat we 2 Aan de hand van een discussie met Maurits Berger. 3

4 vroeger met sektes deden: zoveel mogelijk beperkingen opleggen en rechten ontnemen. We moeten de segregatie juist aanvaarden. Deel 2 Workshop Frans Geraedts: Het morele oordeel De vraag is: is een handeling moreel juist? En: wat is eigenlijk moreel juist? Een standaard antwoord hierop is: in overeenstemming met (mijn) (onze) normen en waarden (van de samenleving). Dit antwoord is fout! Drie voorbeelden om aan te geven waarom dit antwoord fout is: 1. Een seriemoordenaar handelt ook in overeenstemming met zijn normen en waarden; 2. De maffia hanteert ook strenge normen en waarden; 3. Het Duitsland van 1938 was er ook van overtuigd te handelen naar eigen normen en waarden. Bovenstaand antwoord geeft dus eerder een antwoord op de vraag: wat is normaal? Dan sluit het aan op normen en waarden. Maar maakt dit iets moreel juist? Het normale in de geschiedenis is helaas vaak moreel verkeerd geweest. Waar luister je dan naar? Wij luisteren naar het geweten (schuldgevoel). Wanneer voelen wij ons schuldig? Wanneer je de ander schade toebrengt. Hoe meer schade, hoe meer schuldgevoel. Ook het geweten is geen maatstaf, twee voorbeelden: 1. Als je naar het geweten zou kijken: a) Is een handeling moreel juist als je er niemand mee schaadt, en b) moreel onjuist als je er wel iemand mee schaadt. Dat kan niet waar zijn. Politici zullen altijd mensen schaden Moreel juist is een ander recht doen /recht doen aan alle betrokkenen. Alle relativismes kunnen het raam uit met deze stelling. Het morele oordeel leidt altijd tot debat. Als je voortdurend recht doet aan anderen, dan loont het voor jou als individu niet. Het geeft je misschien wel een goed gevoel, maar het loont niet. Waarom zou je het dan doen? Omdat je rekening wil houden met anderen (Nietzsche); het is een principiële keuze die zich in al je dagelijkse handelingen herhaalt. Het morele oordeel heeft een principieel altijd voorlopige uitkomst. De casus: Taalles in de moskee Vraagstelling: moet er in het geval van het voorbeeld van Hans Spigt subsidie worden gegeven aan de moskee voor het faciliteren van taallessen? Stap 1: In het morele oordeel gaat het erom dat je niet alleen gaat verdedigen, dus argumenten naar je stelling toe gaat schuiven, maar dat je ook echt álle argumenten goed onderzoekt. Schrijf de reden op waarom je wel of niet wil subsidiëren. Stap 2: Wie zijn alle betrokkenen? Stap 3: Wie neemt de beslissing? - Bv: Ik in de functie van ambtenaar Stap 4: Heb je nog nadere informatie nodig voor je deze beslissing neemt? 3 + = - Als de één goed doet, doe je de ander wellicht tekort. 4

5 - Bv: Om wat voor soort moskee/stroming gaat het hier? Stap 5: Wat pleit ervoor om de moskee subsidie te geven en wat niet? Bij deze stap zijn er vaak zó veel argumenten dat de vraag gesteld dient te worden hoe de argumenten tegen elkaar afgewogen kunnen worden: 1. Eerst moet gekeken worden naar of iets een beginsel of een gevolgredenering is. 4 Meestal zijn er veel meer gevolgredeneringen. 2. Bij een gevolgredenering onderzoeken we het belang. Bij een beginsel wordt gekeken naar de rechten. Aan de hand van dit onderscheid kijken we nogmaals naar de vraag of het om een gevolgredenering of een beginsel gaat. a. Mijn recht levert geen verplichting op; b. Iemand anders recht levert mij wel een verplichting op. In deze stap moet gewogen worden wat zwaarder is. Bij deze stap schend je dus wel onherroepelijk een ander recht. Stap 6: De schending van dit andere recht minimaliseren. 4 Een beginsel wijst niet naar voren, maar naar boven. 5