Verkoop van een luchthaven

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Verkoop van een luchthaven"

Transcriptie

1 Verkoop van een luchthaven Analyse en oordeel Nota , nr. 2 Opdrachtgever: Tweede Kamer der Staten-Generaal ECORYS Nederland BV Nico Harkes Saskia Nieuwenhuizen Erwin van der Krabben Paul van der Lande Rotterdam, 15 juni 2006

2 ECORYS Nederland BV Postbus AD Rotterdam Watermanweg GG Rotterdam T F E netherlands@ecorys.com W K.v.K. nr ECORYS Vastgoed T F MD/VE 14909

3 Inhoudsopgave Voorwoord 4 Samenvatting 5 1 Inleiding Aanleiding Aanpak van het onderzoek Uitgangspunten Leeswijzer 14 2 Ontwikkelingsrichtingen Beleidscontext en onzekerheden De belangrijkste beïnvloedingsfactoren en onzekerheden Toekomstscenario s en effect marktvraag 23 3 Verificatie van de initiatiefnota De betekenis van de grondpositie en de greep op de ontwikkeling Waarde, slagkracht en te gelde maken 32 4 Eigenstandig oordeel Inleiding Waarderingsgrondslag NVLS-vastgoed Wat wordt gewaardeerd: ruimtelijke scenario s Waarde van de exploitatie Risico s en effecten op de waardering Conclusie waardering 48 5 Bijlage NV Luchthaven Schiphol Privatiseringsafspraken Beleidsontwikkelingen en achtergronden Ruimtelijke vertaling scenario s Waardering scenario s 60 Literatuurlijst 64 MD/VE 14909

4 Voorwoord Het is een veelbesproken onderwerp: de privatisering van Schiphol. Bijna dagelijks verschijnt er wel een bericht over in de krant en met enige regelmatig wordt er ook een nieuw rapport over dit onderwerp uitgebracht. Dit geeft wel aan hoe belangrijk Schiphol voor ons is. Dat vindt ook voormalig Tweede Kamerlid de heer Duivesteijn. Naar zijn mening ontbreekt het echter aan antwoorden van het Kabinet op sommige essentiële vragen. Bijvoorbeeld de vastgoedpositie en de potentiële meerwaardeontwikkeling zijn in het debat onderbelicht gebleven. Volgens eigen zeggen 1 heeft de heer Duivesteijn de initiatiefnota De verkoop van een luchthaven, de privatisering van een werkstad opgesteld om deze onderwerpen op de politieke agenda te plaatsen. De Tweede Kamer heeft ingestemd met een verificatie-onderzoek naar de stellingen die in de initiatiefnota zijn verwoord. ECORYS heeft dit onderzoek onder grote tijdsdruk uitgevoerd. Daarbij hebben wij ons vooral gericht op de meest essentiële standpunten uit de initiatiefnota en de consequenties die dit kan hebben voor de waarde van Schiphol bij privatisering. Wij hebben geenszins de intentie gehad om reeds besloten aspecten, zoals het behoud van een meerderheidsbelang en de wijze van vervreemding, opnieuw ter discussie te stellen. Het onderzoek werd begeleid door het Onderzoeks- en Verificatiebureau van de Tweede Kamer der Staten-Generaal, in de personen van de heer S.J. Oostlander, de heer L.E. Paula en door de heer C.J.M. Roovers, griffier van de vaste commissie voor Verkeer en Waterstaat. 1 Er is op 6 juni jl. informatief telefonisch contact geweest tussen de heer Duivesteijn en ECORYS (de heer Harkes). Verkoop van een luchthaven 4

5 Samenvatting Inleiding Het voormalig Tweede Kamerlid de heer Duivesteijn heeft een initiatiefnota ingediend naar aanleiding van de privatisering van Schiphol. Deze gaat met name in op vastgoedontwikkeling op en rond de luchthaven. Hij kijkt in het bijzonder naar grondexploitaties. Volgens eigen zeggen 2 heeft de heer Duivesteijn de initiatiefnota De verkoop van een luchthaven, de privatisering van een werkstad vooral geschreven omdat er mogelijk sprake zou zijn van waardeverlies; waarde die naar zijn mening toekomt aan de samenleving. ECORYS heeft de nota van Duivesteijn geverifieerd op een aantal punten. Daarbij is enerzijds ingegaan op de betekenis van de grondpositie en de greep op de ontwikkeling. Daarnaast wordt ingegaan op waarderingsaspecten en de gevolgen van de slagkracht van de luchthaven als het gaat om de toekomstige ontwikkeling. Vraag is wel waarover de slagkracht gaat. ECORYS heeft ook nog een eigenstandig oordeel over de waardering afgegeven. Slagkracht, maar overschat de reikwijdte niet Om bij de slagkracht van de onderneming in relatie tot de toekomstige ontwikkeling van de luchthaven te beginnen moet het volgende worden opgemerkt. Als SRE blijft bestaan en qua financiering de door de Minister gewenste A-rating blijft behouden, dan zal dit een dominante speler blijven in de regio, die veel naar zijn hand kan zetten. Daarbij moet worden aangetekend dat we ook weer geen overspannen verwachting moeten hebben van de ontwikkeling van Schiphol. Het feit dat Duivesteijn voorspelt dat Schiphol binnen jaar vol zit als het gaat om de plancapaciteit, lijkt niet aan de orde. We hebben eerder met 40 jaar te maken en wanneer de concurrentie groot wordt of Lelystad belangrijk, dan kunnen we met kantoren in het topsegement nog 150 jaar vooruit. Bovendien zullen er forse gebieden zijn waar alleen sprake zal zijn van grondexploitatie en niet van belegging in opstallen. De enorme genoemde waarde die Duivesteijn afgeeft over de A4-zone is sterk overdreven. Niet 2,5 à 3 miljard euro, maar eerder 100 miljoen euro. Immers, NVLS heeft niet de intentie om, behalve in het centrumgebied, fors te beleggen in vastgoed. Het gaat vooral om de exploitatie van gronden en dat is voldoende 2 Er is op 6 juni jl. informatief telefonisch contact geweest tussen de heer Duivesteijn en ECORYS (de heer Harkes). Verkoop van een luchthaven 5

6 om greep te houden op de ontwikkeling. Daarbij kan nog sprake zijn van een mitigatie van deze opbrengsten omdat er erfpacht betaald moet worden. Bovendien ligt de winst op de grondexploitatie veelal nog ver weg. Het minimale vermogen (waardeontwikkeling grond) wordt op 0,5 miljard geschat in een periode van circa 50 jaar. Indien alles mee zit met Schiphol wordt de grondopbrengst op circa 1,6 miljard geschat. Stille reserves lijken er wel te zijn Wel lijkt er sprake van behoorlijke stille reserves in het bestaande vastgoed. Als voorbeelden kunnen in dit verband de parkeerplaatsen en de terminals genoemd worden. Bij de verkoop van de luchthaven is het vooral zaak hieraan aandacht te besteden. Overigens maakt een dergelijke stille reserve de introductie van durfinvesteerders mogelijk. Zij kunnen hun investering relatief snel te gelde maken als niet voldoende wordt betaald. Dit brengt tevens een splitsing van de onderneming met zich mee, wat tot diverse minder wenselijk geachte bijverschijnselen kan leiden; ieder heeft zijn of haar belang. Het is zaak om de onderneming zoveel mogelijk integraal in stand te houden. Een beursgang voorkomt een dergelijke uitverkoop. Grond wordt niet weggegeven De constructie die thans voorligt, waarbij NVLS haar eigendommen om niet overdraagt aan de Staat en waarbij NVLS deze in erfpacht om niet beschikbaar krijgt, zou er toe kunnen leiden dat er waarde wordt weggegeven, ware het niet dat 1) voor een groot deel van de gronden een functie/bestemmingsverandering alsnog het vragen van erfpacht mogelijk maakt en dat 2) de huidige waarde middels de vervreemding van de aandelen ten goede komt aan de samenleving. Alleen toekomstige waardestijgingen zijn, buiten de objecten die in handen zijn van SRE, niet te incasseren. Echter, dat zijn ze nooit geweest. Het is verstandig om nu te verkopen Het lijkt nu nadat de Kamer groen licht heeft gegeven voor de uitbreiding, het juiste moment voor de verkoop en wel om de volgende redenen: - Schiphol is een volwassen bedrijf, bij het nog verder optuigen wordt het bijna onverkoopbaar. Hoe meer eigen vermogen in een onderneming zit, hoe meer de onderneming kost. Men koopt immers het eigenvermogen als een onderneming geprivatiseerd wordt. Er zijn steeds minders spelers die dit op kunnen brengen. Bovendien valt er ook niet veel meer aan te verbeteren, zodat er ook nauwelijks sprake meer kan zijn van een waardegroei. - Schiphol staat aan de basis van een nieuwe investeringsronde; dit betekent bij privatisering veelal een maximaal rendement. - Het rendement op het gestorte aandelenkapitaal ligt bij verkoop waarschijnlijk hoger dan nu gehaald wordt. Het is daarbij zelfs mogelijk dezelfde opbrengst te genereren als met de helft aan vermogen. Indien bijvoorbeeld 7% thans gehaald wordt over 1 mld., dan levert 0,5 mld. met 10-15% rendement ongeveer net zoveel op. Dit laatste percentage is genoemd door Lazard. - De erfpacht biedt nog steeds mogelijkheden om grondwaardestijgingen ten goede van de Staat te laten komen. Verkoop van een luchthaven 6

7 De omvang van de opbrengsten wordt bepaald door de tweede terminal De omvang van de opbrengsten kan uiteenlopen. Echter, de mogelijkheid van een tweede terminal is maatgevend voor allerlei aanvullende ontwikkelingen, maar ook in de vastgoedwaardering. Er lijken met name ten aanzien van de kantoren extra opbrengsten mogelijk van minimaal 25,- huur per jaar, wat een vastgoedwaarde van ruim 300,- vertegenwoordigt. Voor de logistieke functies wordt niet verwacht dat er sprake zal zijn van een waardestijging. Dergelijke functies betalen met name voor de overslagfaciliteiten en zullen, mede gelet op ontwikkelingen elders in Europa, ook andersoortige afwegingen maken. Bovendien zullen de grootschalige ontwikkelingen het verkeer in de knel brengen, wat betekent dat men ook minder snel bereid is om meer te betalen. Tot slot mag het duidelijk zijn dat de tweede terminal zelf een enorme waarde vertegenwoordigt en nog de nodige parkeervoorzieningen met zich meebrengt. Overigens dient erop gewezen te worden dat de waarde van Schiphol niet zo zeer van de groei afhangt, maar dat met name de doorlooptijd van invloed is. Schiphol onder de waarde verkocht? Tot nog toe is een bedrag van circa 5 miljard aangegeven als waarde van Schiphol. De vraag is of het daarmee onder de waarde verkocht wordt. Ons inziens is dat niet aan de orde; niet omdat het bedrag van 5 miljard te laag is, maar om de eenvoudige reden dat het nog niet verkocht is. Het is dus nog niet bekend wat een koper ervoor over heeft. Bovendien is de waarde van Schiphol nog niet gelijk aan het bedrag dat een koper er voor betaalt; verre van dat. Eerst vindt nog een uitkering van het superdividend plaats. Het gevaar dat Schiphol wel bedreigt is dat de onderneming als gevolg van de A-rating nog te veel eigen vermogen houdt en daardoor relatief duur is. Daarnaast is het een buitengewoon gezond bedrijf. Soms zijn te gezonde bedrijven relatief moeilijk af te zetten. SRE en de beurs Tot slot wordt er op gewezen dat een beursnotering zich enigszins lastig verhoudt tot ontwikkelactiviteiten (zogenaamde FBI-status) aangezien ontwikkelen risico s met zich mee brengt. Dit zou tot een afscheiding van SRE kunnen leiden. Alleen in het geval van voldoende spreiding kan een ontwikkelaar deel uitmaken van een fonds. In de praktijk zijn er voorbeelden van beursgenoteerde bedrijven (banken) die er voor gekozen hebben hun ontwikkelactiviteiten buiten de deur te zetten. Uiteraard biedt het hoge eigen vermogen wel de mogelijkheid om schokken op te vangen. Verkoop van een luchthaven 7

8 1 Inleiding 1.1 Aanleiding Op 27 april jl. is een motie (Kamerstuk , nr. 4) aangenomen van de leden Verdaas en Duyvendak, waarin wordt verzocht om een onderzoek naar de potentiële ontwikkelingswaarde van Schiphol. Deze motie is ingediend naar aanleiding van de behandeling van de initiatiefnota van de heer Duivesteijn 3 De verkoop van een luchthaven, de privatisering van een werkstad (Kamerstuk , nr. 2). ECORYS is gevraagd om een verificatie te geven van de bevindingen uit de Nota (Kamerstuk , nr. 2; hierna te noemen de initiatiefnota ) en om een eigenstandig, deskundig oordeel te geven over de potentiële ontwikkelingswaarde van Schiphol. De hoofdvragen van het onderzoek luiden: - Wat is de bruikbaarheid en betrouwbaarheid van de bevindingen uit de nota De verkoop van een luchthaven, de privatisering van een werkstad? - Welke ontwikkelingen zijn er op basis van deze nota aan te wijzen met betrekking tot de potentie cq waarde van het vastgoed van NV Luchthaven Schiphol (NVLS)? Naar de mening van de heer Duivesteijn zijn er twee belangrijke aspecten die van invloed zijn op de potentiële ontwikkelingswaarde van Schiphol, maar die thans onvoldoende worden of kunnen worden gewogen. Het betreft: 1. Ingrijpende beslissingen van het publiek bestuur op korte termijn. 2. Onderschatten van de verstedelijkingspotentie van de Schipholregio. In dit onderzoek worden de hierboven genoemde aspecten beoordeeld en op hun waarde geschat in relatie tot de waarde van Schiphol in het licht van een privatisering. De uitkomsten van dit onderzoek geven een inschatting van het vastgoed- en grondpotentieel van de NVLS. Op grond daarvan kan de Kamer met meer zekerheid een oordeel geven over het moment van aandelenvervreemding en de randvoorwaarden waaronder dat gebeurt (Kamerstuk , nr. 1). 3 De heer Duivesteijn is voormalig lid van de Tweede Kamer en van de vaste commissie voor Verkeer en Waterstaat. Verkoop van een luchthaven 8

9 1.2 Aanpak van het onderzoek ECORYS heeft allereerst een inventarisatie gemaakt van diverse beleidsontwikkelingen en marktontwikkelingen die van invloed zijn op de toekomstscenario s van Schiphol. Daarbij is de nadruk gelegd op de risico s en onzekerheden die van invloed zijn op de ontwikkeling van Schiphol als luchthaven en daarmee verbonden de potentiële ontwikkelingsrichting van de Schipholregio (in termen van vastgoed en commerciële activiteiten). Bij de inventarisatie is gebruik gemaakt van diverse rapporten die reeds over de ontwikkeling van Schiphol zijn verschenen. Zie de literatuurlijst voor een overzicht van deze rapporten. Op basis van bestaande documentatie (zie literatuurlijst) heeft ECORYS drie mogelijke toekomstscenario s geïdentificeerd voor de ontwikkeling en positionering van de luchthaven (een minimumvariant, een gemiddelde variant en een maximumvariant). Deze drie scenario s zijn vervolgens vertaald naar een mogelijke ruimtelijke invulling van de Schipholregio, rekening houdend met de marktvraag in de verschillende scenario s. Voornamelijk de (verwachte) vraag naar bedrijf- en kantorenlocaties bepaalt het afzettempo en daarmee de waarde van potentiële vastgoedontwikkelingen. In onderstaande figuur is de aanpak van het onderzoek nog eens schematisch weergegeven: Beleidsontwikkelingen - Schiphol - Omgeving Marktontwikkelingen - Schiphol - Omgeving Risico s en onzekerheden 3 scenario s toekomstige ontwikkeling Ruimtelijke vertaling V E R I F I C A T I E Waarde Oordeel Verkoop van een luchthaven 9

10 Onze bevindingen uit de analyse van de potentiële ontwikkelingswaarde vormt de basis voor de verificatie van de initiatiefnota De verkoop van een luchthaven, de privatisering van een werkstad. Tevens zijn wij op basis van deze analyse in staat een eigenstandig oordeel te geven over de potentiële ontwikkelingswaarde van Schiphol. Er is met verschillende personen vertrouwelijk gesproken. Het lijkt ons echter niet opportuun om deze hier te noemen. 1.3 Uitgangspunten In de initiatiefnota noemt de heer Duivesteijn Schiphol dé toplocatie voor hotels, kantoren, businesscenters en allerhande cargovestigingen. Naar zijn mening heeft de regering echter onvoldoende zicht op de intrinsieke waarde van de locatie Schiphol en omgeving. Daarmee wordt bedoeld dat de mogelijke opbrengsten uit ontwikkeling, beheer, exploitatie en beleggingen in vastgoed onvoldoende gewaardeerd worden. De NV Luchthaven Schiphol (NVLS) bestaat uit vier Business Areas, zoals opgenomen in onderstaande tabel. NV Luchthaven Schiphol Business Areas 2005 in mln. BA Activiteiten Netto omzet % expl. Resultaat % Vaste activa 1 Aviation planning, regie, capaciteitsmanagement 2 Consumers Exploitatie winkels en horeca, p-terrein, reclame, etc. 3 Real Estate Ontw, beheer, expl, beleggen vastgoed binnen en buitenland 4 Alliances & participations R'dam, E'hoven, Lelystad, JFK, Brisbane, Dartagnan % 99 32% % % % 209 7% % 78 25% % 64 7% 9 3% 162 5% TOTAAL % % % Bron: Jaarverslag 2005 Uit deze tabel blijkt dat de Business Area Real Estate goed is voor 12% van de omzet. Nog eens 21% van de omzet is afkomstig van de Business Area Consumers, die zich onder meer bezig houdt met de exploitatie van winkels, horeca, parkeerterreinen en met reclame-inkomsten. Als aandeel van het exploitatieresultaat is de vastgoedopbrengst nog veel groter (te weten 25%) en het aandeel van de commerciële exploitatieactiviteiten bedraagt zelfs 40% van het totale exploitatieresultaat. In totaal leveren de non-aviation activiteiten een bijdrage van 68% aan het exploitatieresultaat. Hieruit blijkt al dat het huidige vastgoed, in bezit van NVLS, een belangrijke bijdrage levert aan de waarde. De heer Duivesteijn vestigt in de initiatiefnota vooral de aandacht op vastgoed dat nog níet ontwikkeld is: de ontwikkelingspotentie en de onbesproken reserves. Verkoop van een luchthaven 10

11 Bij de verificatie van de initiatiefnota en het eigenstandig oordeel zijn de volgende uitgangspunten gehanteerd: Waardering potentiële vastgoedontwikkeling (nog niet ontwikkeld vastgoed) Ontwikkelingspotentie Schipholregio Uitkering superdividend voor privatisering Privatisering via een dual-track Behoud meerderheidsbelang Erfpachtafspraken In deze paragraaf worden de uitgangspunten kort beschreven. Waardering potentiële vastgoedontwikkeling Dit onderzoek is beperkt tot de ontwikkelingspotentie; de waarde van nog te ontwikkelen locaties in de Schipholregio en het aandeel van de NVLS daarin. De NVLS participeert in deze potentiële vastgoedwaarde door: - grond in bezit van of nog aan te kopen door Schiphol Real Estate (SRE); - een aandeel van 50% in een vastgoedbeleggingsfonds, het ACRE Fund; Dit fonds heeft circa 15 panden (alleen de panden en niet de ondergrond) op de luchthaven in haar portefeuille. Enkele jaren geleden is het fonds verkocht aan vijf institutionele beleggers. De helft van de aandelen van dit fonds is in handen van Schiphol. De vervreemding van aandelen NVLS leidt tot een herwaardering van alle activa, waaronder de panden in het ACRE Fund. - een deelneming van 43,6% in de winst van SADC. Dit betreft een samenwerking met de gemeente Haarlemmermeer, Amsterdam en de Provincie Noord-Holland. Het is een onderneming die opgericht is om in PPS-verband de regionale bedrijventerreinen en kantoren te ontwikkelen. - overige deelnemingen, zoals in Schiphol Logistic Park BV 4. Dit betreft de ontwikkeling van een logistiek park samen met de alliantie KLM-Air France. (zie voor een nadere toelichting bijlage 5.1) Tevens zullen wij aangeven hoe de potentiële vastgoedwaarde zich verhoudt tot de totale waarde van Schiphol, in het licht van een aandelenvervreemding. Ontwikkelingspotentie in Schipholregio Van het huidige vastgoedbezit is 92% gelegen op Amsterdam Airport Schiphol. De overige 8% is m.n. gesitueerd op Eindhoven Airport, Rotterdam Airport en Milaan. In het kader van dit onderzoek kan worden aangenomen dat toekomstige vastgoedontwikkelingen in de Schipholregio van veel grotere invloed zijn op de waarde, dan mogelijke ontwikkelingen in de omgeving van de regionale luchthavens of in het buitenland. Daarom beperkt dit onderzoek zich tot de (mogelijke) ontwikkelingen in de Schipholregio. Uitkering van het (super)dividend voor privatisering Uit het jaarverslag van de Schiphol Group blijkt dat het dividend vele jaren beperkt is uitgekeerd. Het voornemen bestaat om nu eenmaal een zogenaamd superdividend uit te 4 Airport Medical Services blijft buiten beschouwing omdat het een minimale betekenis heeft voor het vastgoed. Verkoop van een luchthaven 11

12 keren. Deze uitkering van het superdividend zorgt voor een verlaging van het eigen vermogen dat voor de verkoopbaarheid van de onderneming gunstig is. De aankoop door een derde betreft namelijk het eigen vermogen. Door een grotere leverage tussen het eigen vermogen en de waarde van de onderneming koopt men eigenlijk met minder geld meer; er kan bijgevolg een beter rendement op het geïnvesteerde vermogen gehaald worden. Echter, kopers kunnen ook relatief meer betalen om toch nog het door hun aanvaardbare rendement te halen. De Minister van Financiën heeft in zijn brief d.d. 15 november 2005 (kamerstuk , nr. 10) aangegeven dat het uitgangspunt is om de (eenmalige) uitkering (het superdividend ) bij een financiële herstructurering aan de huidige aandeelhouders ten goede te laten komen. Daarvoor zal de financiële herstructurering voorafgaand aan de vervreemding moeten plaatsvinden. Aangegeven is dat het streefniveau een kredietwaardigheid van single A is. In de studie van prof. Dr. K. Cools 5 is aangegeven dat bij een single-a rating eis de maximale financieringsruimte 1,2 mln. bedraagt. Het uitkeren van het superdividend voor de privatisering en de daarmee samenhangende herfinanciering leidt, binnen bepaalde grenzen, tot een betere opbrengst van de onderneming. Wijze van privatisering De Minister van Financiën heeft de Tweede Kamer voorgesteld de privatisering vorm te geven als een dual-track. Met een dual track -proces wordt bedoeld het tegelijkertijd voorbereiden en vervolgen van een aandelenvervreemding door middel van zowel een beursgang als een onderhandse plaatsing. Pas op het allerlaatste moment wordt besloten welke variant uiteindelijk leidt tot aandelenvervreemding (Kamerstuk , nr. 10). In zijn algemeenheid kan gesteld worden dat onderhandse plaatsing van aandelen bij voldoende omvang en zeggenschap leidt tot een premie. In de rapportages van Sequoia 6 en Prof. Dr. K. Cools wordt dit nader onderbouwd. Behoud meerderheidsbelang De huidige aandelenverhouding van NVLS is: - De Staat 75,8% - Gemeente Amsterdam 21,8% - Gemeente Rotterdam 2,4% Op aandringen van de Tweede Kamer is besloten dat de overheid een meerderheidsbelang behoudt in de NV Luchthaven Schiphol. De Minister van Financiën heeft in zijn brief van 15 november 2005 (Kamerstuk , nr. 10) aangegeven dat zowel bij een beursgang als bij onderhandse plaatsing het uitgangspunt zou gelden dat minimaal 25% en maximaal 49,99% van de aandelen zal worden verkocht. Bij verkoop van 25% van de Staatsaandelen behoudt de Staat immers nog 50,8% van de aandelen. De gemeente Amsterdam en Rotterdam zijn dan vrij om hun aandelen te behouden of te verkopen. Bij verkoop van 49,99% van de aandelen behoudt de Staat nog 25,81%. Samen met de 5 Privatisering NV Luchthaven Schiphol, Rapportage aan de Tweede Kamer door Prof. Dr. K. Cools RA, 13 december Presentation regarding Schiphol Group, Sequoia, 3 oktober Verkoop van een luchthaven 12

13 aandelen van de gemeente Amsterdam en Rotterdam heeft de overheid dan net een meerderheidsbelang van 50,01% in handen. Bij de verificatie van de initiatiefnota worden de onzekerheden over de wijze van vervreemding meegewogen. Erfpachtafspraken Uitgangspunt bij het vervreemden van (een deel van) de aandelen is dat de gronden die zijn aangemerkt als luchtvaartterrein of daardoor worden ingesloten (zie kaartje op de volgende pagina) om niet door NVLS/SRE worden overgedragen aan de Staat. De Staat geeft vervolgens de gronden uit in erfpacht aan NVLS voor onbepaalde tijd, waarbij geen canon verschuldigd is. De gedachte hierachter is dat de grondverwerving en de erfpachtconstructie tot stand komt met gesloten beurzen (m.u.v. transactiekosten e.d.). Praktisch: zou de NVLS/SRE geld in rekening brengen aan de Staat voor de overdracht van de gronden, dan zou de Staat vervolgens een canon moeten gaan heffen om dit terug te verdienen. Hierdoor zou echter de kaspositie van de Staat verslechteren en die van Schiphol verbeteren. Een waardestijging kan, door een aanpassing van de canon, wel ten goede van de Staat komen (uiteraard werken ook dalingen door). In de Nadere memorie van antwoord aan de Eerste Kamer der Staten-Generaal, over de wijziging van de Wet luchtvaart inzake de exploitatie van de luchthaven Schiphol (Kamerstuk , nr. E), staat aangegeven dat het uitgeven van de grond in erfpacht om niet is gekoppeld aan verwerving door de Staat om niet en dat er om die reden geen sprake kan zijn van staatssteun. Mocht overigens NVLS/SRE haar activiteiten staken, dan zal de Staat een vergoeding dienen te geven voor het recht van erfpacht en de relevante opstallen. Als de exploitatievergunning door de Staat wordt ingetrokken om reden van grove verwaarlozing of wanbeheer, zal er geen sprake zijn van een schadeloosstelling. Bij een nieuwe exploitant mogen de erfpachtvoorwaarden, zoals de canon, opnieuw worden bezien. Ook als de grond een werkstad (Kamerstuk , nr. 2) niet langer behoort tot het luchthaventerrein kan de canon worden aangepast aan de gewijzigde bestemming. Gronden aangemerkt als luchtvaartterrein, conform het Luchthavenindelingsbesluit (nov. 02). Bron kaart: Nota De verkoop van een luchthaven, de privatisering van Bij de verificatie van de initiatiefnota zullen wij nog op dit onderwerp terugkeren. Verkoop van een luchthaven 13

14 1.4 Leeswijzer In hoofdstuk 2 wordt kort ingegaan op de van toepassing zijnde beleidskaders en marktontwikkelingen. Hiervoor wordt verwezen naar de talrijke documenten die hierover al zijn verschenen. Er wordt een beeld geschetst van de belangrijkste risico s en onzekerheden en de invloed daarvan op de toekomstige ontwikkeling van Schiphol en haar omgeving. De drie scenario s die worden gebruikt voor de verificatie van de initiatiefnota zijn in dit hoofdstuk beschreven. In hoofdstuk 3 wordt een verificatie van de initiatiefnota gegeven door middel van een reactie op de denklijnen die in de initiatiefnota zijn verwoord. Afsluitend wordt in tabelvorm op elke stelling een beknopte reactie gegeven. Het eigenstandig oordeel wordt in hoofdstuk 4 gegeven. Op basis van de drie groeiscenario s uit hoofdstuk 2 zijn drie scenario s voor de ruimtelijke ontwikkeling van de Schipholregio opgesteld. Deze ontwikkelingspotenties zijn gewaardeerd in relatie tot de gronden die reeds in eigendom van NVLS zijn, of wellicht door NVLS te verwerven zijn. In de bijlage (hoofdstuk 5) is diverse achtergrondinformatie opgenomen. Ook de uitwerking van de scenario s en de berekeningen zijn als bijlage opgenomen. Verkoop van een luchthaven 14

15 2 Ontwikkelingsrichtingen 2.1 Beleidscontext en onzekerheden De beleidscontext en problematiek rond de luchthaven Schiphol is zeer complex. De luchthaven wordt in haar ontwikkeling beïnvloed door een groot aantal verschillende factoren. Onderstaande figuur geeft op schematische wijze aan welke factoren op de ontwikkeling van Schiphol van invloed zijn. Figuur 1 Invloedsfactoren Schiphol Analyse van de belangrijkste trends en beleidsontwikkelingen van deze factoren geeft inzicht in de belangrijkste onzekerheden die er zijn ten aanzien van de toekomstige ontwikkeling van de luchthaven. Deze onzekerheden zijn ook van invloed op de waarde. In de bijlage 5.3 staat per factor een korte, puntsgewijze omschrijving van alle relevante thema s en ontwikkelingen, het beleidskader, de invloed op Schiphol en de onzekerheden die daarbij kunnen worden geïdentificeerd. In deze paragraaf worden de belangrijkste elementen hiervan uitgelicht, waarbij een aantal invloedsfactoren gecombineerd is. Luchtvaart en Schiphol De belangrijkste nota s en wetten (Nota Ruimte, Nota Mobiliteit, Pieken in de Delta, Wet Luchtvaart met onderliggende Besluiten) geven aan dat Schiphol een belangrijke motor is voor de Nederlandse economie, die mag groeien zolang aan een aantal milieu- en Verkoop van een luchthaven 15

16 veiligheidsrandvoorwaarden wordt voldaan. Het recent uitgebrachte kabinetsstandpunt Schiphol weerspiegelt ook dit beleid (zie ook het onderstaande tekstkader). De belangrijkste punten uit het kabinetsstandpunt Schiphol zijn als volgt samengevat: Terugdringen van de overlast van Schiphol door: vliegroutes en -procedures te verbeteren de voorspelbaarheid van het vliegverkeer te vergroten de geluidsoverlast van vliegtuigen aan de grond terug te dringen vliegtuiggeluid te meten overlast beter te compenseren de regionale verantwoordelijkheid te vergroten Groeiruimte voor luchtvaart benutten door: stiller en schoner vliegverkeer te bevorderen inefficiënte regels te schrappen te zorgen dat Schiphol de ruimte die ze gekregen heeft binnen de randvoorwaarden aan overlast en veiligheid ook daadwerkelijk kan gebruiken Een verdere groei van de luchtvaart in Europa is te verwachten, zowel voor wat betreft passagiers als vracht. De groei zal waarschijnlijk alleen afgeremd worden door stijgende energieprijzen en het bereiken van de grenzen op het terrein van milieu en veiligheid. Sommige luchthavens bereiken deze grenzen eerder of hebben andere grenzen gesteld gekregen. Naar verwachting bereikt Schiphol relatief snel haar grenzen op het gebied van milieu en veiligheid: afhankelijk van een aantal ontwikkelingen (het aantal vliegtuigbewegingen, het aandeel van schonere en stillere vliegtuigen en de zoneringen rond bestaande en nieuwe woonlocaties) zal Schiphol grofweg tussen 2015 en 2025 de milieugrenzen bereiken. Van belang hierbij is de positie die Schiphol zal innemen in het Europese luchthavennetwerk. Door de fusie van de KLM met Air France bestaat de mogelijkheid dat Schiphol haar centrale hubfunctie voor transatlantisch verkeer geheel of gedeeltelijk moet afstaan aan de luchthaven Roissy (Charles de Gaulle) in Parijs. Schiphol zou dan terug kunnen vallen tot een luchthaven met een meer regionale functie met vooral intra- Europese verbindingen en feederverbindingen met Parijs. Het is ook mogelijk dat Schiphol min of meer, naast Parijs, zijn huidige positie behoudt. De netwerken van beide luchthavens kunnen grotendeels complementair zijn, waarbij de hubfunctie van Schiphol op de Noord-Atlantische routes blijft bestaan. Schiphol ontwikkelt zich dan tot een zogenaamde duale hub. Als derde mogelijkheid voor de toekomstige positie van Schiphol zou de groei als primaire of mega-hub door kunnen zetten, analoog aan bijvoorbeeld de luchthavens van Parijs, London en Frankfurt. Milieu en veiligheid De belangrijkste thema s op het terrein van de milieuhinder van Schiphol hebben betrekking op de geluidhinder van vliegverkeer en de luchtkwaliteit. Ten aanzien van geluidhinder wordt onderscheid gemaakt naar het binnengebied en het buitengebied, waarbij het Natuur- en Milieuplanbureau heeft aangegeven dat de groei van Schiphol tot Verkoop van een luchthaven 16

17 vliegbewegingen in 2020 niet mogelijk is zonder een toename van de geluidhinder in het binnengebied, in combinatie met verbeteringen in het buitengebied. De ontwikkeling van de luchtkwaliteit (met name fijnstof, NO 2 en CO) rond Schiphol wordt vooral bepaald door de groei van de automobiliteit. Doordat het personen- en goederenvervoer over de weg nog aanzienlijk zal groeien (mede door de groei van Schiphol) is het goed mogelijk dat de groei van de luchtvaart vanwege de luchtkwaliteit gehinderd wordt. De handel in emissierechten voor CO 2 zal tot een (beperkte) kostenstijging voor de luchtvaart kunnen leiden. Ruimte en wonen De ruimtedruk in de regio rond Schiphol is groot. Er geldt een groot aantal verschillende ruimteclaims op het gebied, zowel op de luchthaven als daarbuiten: ruimte voor uitbreiding luchthavenfuncties Schiphol, o.a.: uitbreiding banenstelsel tweede terminal parkeren ruimte voor nieuwe luchthavengebonden bedrijvigheid, zoals: logistieke terreinen (o.a. Werkstad A4) kantoren winkels ruimte voor wonen en recreëren nieuwe woningbouwlocaties (Legmeerpolder) natuurgebiedontwikkeling en recreatie waterberging ruimte voor verkeer en vervoer nieuwe wegen en uitbreiding bestaande wegen nieuwe openbaar-vervoerverbindingen spoor- en binnenvaartterminals Tegemoet komen aan alle ruimteclaims is een schier onmogelijke opgave. De benodigde ruimte voor woningbouw kan de uitbreiding van Schiphol in de weg zitten, terwijl de benodigde ruimte voor verkeersinfrastructuur door de combinatie van groei van Schiphol, werk- en woonlocaties eveneens flink zal groeien. In relatie tot de waardering van de grond- en vastgoedposities van NVLS is vooral het beleid ten aanzien van de ontwikkeling van nieuwe werklocaties (bedrijventerreinen en kantoren) in de Schipholregio van belang. Dit beleid bepaalt immers enerzijds de concurrentiepositie van de huidige NVLS-locaties ten opzichte van overige locaties in de Schipholregio en is anderzijds van invloed op de mogelijkheden voor NVLS om in de toekomst nieuwe locaties te ontwikkelen. Het beleid ten aanzien van de ontwikkeling van werklocaties in de Schipholregio is vastgelegd in de Regionaal-economische Verkenning Schipholregio II (REVS II) ontwikkelingsstrategie. Tabel 2.1 geeft een overzicht van de te ontwikkelen kantoorlocaties die in de REVS-ontwikkelingsstrategie zijn opgenomen. Verkoop van een luchthaven 17

18 Tabel 2.1 Topmilieu Specifiek werkmilieu Subcentrum milieu Parkachtig milieu Schiphol Centrum Schiphol Oost Oude Haagse weg Schiphol NW Fokkerterrein Living bridge Zuid-as Riekerpolder a en b De Hoek noord Anderlechtlaan RID driehoek Schiphol Elzenhof Beukenhorst-Zuid Beukenhorst Oost oost a/b A4 zone west a,b en c Badhoevedorp-Zuid a/b REVS II Ontwikkelingsstrategie: harde plancapaciteit kantorenlocaties Tabel 2.2 bevat het overzicht van de bedrijventerreinen die in de Schipholregio ontwikkeld zullen worden. Tabel 2.2 Transport- en distributie milieu Bedrijvenpark milieu Modern gemengd SLP/Kruisweg (oost + westlob) Lijnden Fokkerterrein A4 zone west A Lutkemeerpolder Osdorper Bovenpolder Nieuw Vennep A4 zone west Lijnden-Zuid Geuzenveld-West Lijnden-West De Hoek-Noord Brettenzone Houtrakpolder De Groene Hoek A4 zone west B Nieuw Vennep A4 zone west B De Hoek REVS II ontwikkelingsstrategie: harde plancapaciteit bedrijventerreinen De locaties die in deze ontwikkelingsstrategie zijn opgenomen behoren tot de zogenaamde harde plancapaciteit voor de Schipholregio. De harde plancapaciteit in de Schipholregio voor de ontwikkeling van kantoren bedraagt m2 bvo; de harde plancapaciteit voor bedrijventerreinen bedraagt 582 ha. Een deel van de NVLS-locaties behoort tot deze harde plancapaciteit; de overige NVLS-grondposities behoren tot de zachte plancapaciteit en maken vooralsnog geen deel uit van de te ontwikkelen werklocaties (zie hoofdstuk 4). In de REVS II ontwikkelingsstrategie is verder vastgesteld dat, gezien de te verwachten vraag naar kantoorruimte c.q. bedrijventerreinen, de huidige harde plancapaciteit nog ruim volstaat voor opvang van de toekomstige vraag naar alle onderscheiden vestigingsmilieus. Voor kantoorontwikkeling geldt dat de huidige harde plancapaciteit in de hele regio voor alle locaties (zowel eigendom als niet-eigendom van Schiphol) in principe voldoende is voor ruim 34 jaar. Voor de ontwikkeling van bedrijventerreinen geldt dat de harde plancapaciteit volstaat voor minimaal de komende 36 jaar. Toevoeging van nieuwe locaties aan de huidige harde plancapaciteit is op dit moment dan ook voor geen enkel vestigingsmilieu aan de orde. Verkoop van een luchthaven 18

19 Economie, logistiek en globalisering Aan de globalisering van de economie komt voorlopig geen einde. Niet alleen de productieactiviteiten verschuiven verder naar landen met lage lonen, ook steeds meer R&D-activiteiten en diensten worden in Azië en Zuid-Amerika uitgevoerd. Bedrijven raken steeds meer footloose, terwijl het aantal global players nog steeds toeneemt door fusies en overnames. De vraag naar internationaal vervoer van zowel goederen als personen zal daarom verder toenemen, waarbij de verwachting is dat de vervoerknooppunten in Europa (zee- en luchthavens) in belang zullen toenemen. De ligging van Schiphol in het centrum van Noordwest-Europa en op de as Amerika-Europa- Azië is daarbij uitermate gunstig. Nederland heeft traditioneel een sterke positie in handel en logistiek, terwijl een aantal Nederlandse sectoren sterk op de export gericht is, zoals de elektronica, bloemen, medische- en biotechnologie. De prijs van ruwe olie echter zal verder stijgen, waardoor de kosten voor transport zullen toenemen. Luchtvervoer is zeer sterk afhankelijk van ruwe olie, terwijl door het ontbreken van accijnzen op kerosine olieprijsstijgingen direct doorwerken in de kosten en tarieven voor luchtvracht en tickets. Extreme stijging van de olieprijzen zal daarom een remmend effect hebben op de groei van de luchtvaart. Het effect van deze ontwikkelingen op de ruimtevraag (kantoorruimte en bedrijventerreinen) is van belang in relatie tot de waardering van de grond- en vastgoedposities van NVLS. De totale toekomstige ruimtevraag in de Schipholregio en het te verwachten aandeel van de NVLS-locaties in de opname van de vraag is van invloed op het afzettempo van de NVLS-locaties en daarmee op de waardering van de huidige grondposities (zie hoofdstuk 4). In REVS II-verband is zowel voor kantoren als voor bedrijventerreinen onderzocht wat de toekomstige vraag naar kantoorruimte en bedrijventerreinen in de Schipholregio zal zijn (respectievelijk tabel 2.3 en tabel 2.4). Tabel 2.3 Vestigingsmilieu Vraag gemiddeld per jaar Procentueel Topmilieu m2 bvo ca. 40 Specifiek werkmilieu m2 bvo ca. 30 Subcentrum milieu m2 bvo ca. 20 Parkachtig milieu m2 bvo ca. 10 Totaal m2 bvo 100% REVS II ontwikkelingsstrategie: vraagprognose naar kantoorruimte Tabel 2.4 Vestigingsmilieu Vraag gemiddeld per jaar Procentueel Transport en distributie 10 ha. ca. 60 Bedrijvenpark 3 ha. ca. 20 Modern gemengd 3 ha. ca. 20 Totaal 16 ha. 100% REVS II Ontwikkelingsstrategie: vraagprognose naar bedrijventerreinen Verkoop van een luchthaven 19

20 Deze prognose van de ruimtebehoefte is gebaseerd op economische groeiscenario s voor de Schipholregio. Verondersteld mag worden dat de wijze waarop Schiphol zich verder ontwikkelt van invloed is op de toekomstige vraag naar kantoorruimte en bedrijventerreinen. In de door ECORYS gebruikte toekomstscenario s voor de Schipholregio (zie paragraaf 2.3) is daar rekening mee gehouden. Mobiliteit De wegen rond Amsterdam en Schiphol behoren tot de allerdrukste van het land. Vooral de A9 en A4 kennen veel congestieproblemen. De verwachte groei van zowel het personenautomobiliteit als het goederenwegvervoer zal leiden tot een verdere verslechtering van de bereikbaarheid. Voor Schiphol is een uitstekende bereikbaarheid per openbaar vervoer van het grootste belang. De komst van de HSL en nieuwe OVverbindingen met Amsterdam en Almere zijn voorzien. Toch zal de groei van het wegverkeer problematisch kunnen worden, tenzij beprijzing ervan ingevoerd gaat worden. Op welke wijze en wanneer dit zal gaan gebeuren is echter onzeker. Voor het goederenvervoer geldt dat de komst van nieuwe logistieke activiteiten (o.a. Werkstad A4) tot een forse toename van het wegvervoer gaat leiden. De mate waarin spoor en binnenvaart in logistieke ketens rond luchtvracht een rol zullen kunnen spelen is zeer onzeker. 2.2 De belangrijkste beïnvloedingsfactoren en onzekerheden In het hierna volgende zijn de belangrijkste factoren die van invloed zijn op de groei van de luchthaven Schiphol samengevat weergegeven. Er wordt onderscheid gemaakt naar enerzijds de factoren die de vraag naar luchtvaart en vervoer van en naar Schiphol beïnvloeden en anderzijds de factoren die van invloed zijn op het aanbod van Schiphol. De factoren worden eerst kort beschreven en vervolgens samengevat in een tabel, waarbij de mate waarin ze van invloed zijn wordt aangegeven. Vraagfactoren De vraag naar luchtvaart is de laatste decennia explosief toegenomen dankzij de combinatie van steeds hogere welvaart met steeds lagere vervoerskosten. De luchtvaart zal in haar groei afgeremd of belemmerd kunnen worden door een extreme olieprijsverhoging. Omdat veel luchtvrachtdiensten een lage prijselasticiteit kennen zal de vraaguitval door hoge kosten relatief beperkt blijven. De ontwikkeling van de welvaart is van grotere invloed op de groei van de vraag. Of de vraagverschuivingen door mondiale trends (o.a. het footloose raken van bedrijven, de opkomst van nieuwe economieën en e-commerce) van invloed zullen zijn op de vraag naar luchtvervoer van en naar Noordwest-Europa is onduidelijk. Wel is zeker dat door de groei van de wereldhandel de vraag naar zowel personen- als goederenluchtvervoer zal toenemen. De toekomstige functie van Schiphol ten opzichte van Parijs in relatie tot de strategie van Skyteam (KLM-Air France) is onzeker. De toekomstige positie van Schiphol is echter niet alleen afhankelijk van de belangrijkste vervoerder (home-carrier), maar ook van de ontwikkelingen van vliegvelden op mondiale schaal. Zo kunnen nieuwe megahubs in Verkoop van een luchthaven 20

21 andere delen van de wereld (bijvoorbeeld Dubai) nieuwe vervoernetwerken genereren die de positie van de Noordwest-Europese luchthavens kunnen beïnvloeden. De mate waarin de regionale luchthavens in Nederland een bijdrage kunnen leveren aan de ontwikkeling van Schiphol is onduidelijk. Lelystad (en in mindere mate ook Rotterdam en Eindhoven) kunnen bijvoorbeeld het laagwaardiger passagiersvervoer (charters en lowcost-carriers) voor een deel accommoderen, of juist een deel van het vrachtsegment overnemen. Of dit voldoende zoden aan de dijk kan zetten is echter onduidelijk, daar ook de groeipotentiëlen van de regionale luchthavens beperkt zijn (en qua omvang in vergelijking tot Schiphol eigenlijk marginaal). Bovendien kan door een dergelijke ontwikkeling afbreuk gedaan worden aan de netwerk- en schaalvoordelen op Schiphol. De concurrerende modaliteit op de middellange afstand is het hogesnelheidsspoorvervoer. Gebleken is echter dat het HSL-vervoer alleen op specifieke relaties met afstanden tot maximaal ca. 500 km concurrerend is. Op de groei van de luchtvaart is de invloed van bijvoorbeeld de HSL tussen Amsterdam en Parijs uiterst beperkt. Op de middellange afstanden is de HSL immers wel concurrerend, op de lange afstanden kan de bereikbaarheid met de HSL juist versterkend werken. Factoren met betrekking tot het aanbod Om aan de grootste groeiverwachtingen te kunnen voldoen is een banenstelsel met dubbele start- en landingsmogelijkheden (het 2+2-stelsel) vereist. In concreto betekent dit waarschijnlijk dat er naast de huidige vijf banen er twee bij moeten komen. De kans dat de regionale overheden met een dergelijke uitbreiding akkoord gaan is niet groot. Onduidelijk is wanneer de milieu- en veiligheidsgrenzen bereikt gaan worden. Als de groei van Schiphol in hetzelfde tempo als de laatste twee decennia doorzet zouden de grenzen wel eens veel eerder dan 2025 bereikt kunnen worden. Veel hangt hierbij ook af van de ontwikkeling en introductie van nieuwe (schone en stille) vliegtuigen. De plannen voor nieuwe startbanen in combinatie met een tweede terminal (Schiphol Noordwest) kunnen in gevaar komen vanwege de grenzen en problemen op het terrein van milieu, veiligheid, bereikbaarheid en ruimte. Juist vanwege de complexiteit van de ruimtelijke inpassing en inrichting wordt de besluitvorming gehinderd. De slechte bereikbaarheid van Schiphol over de weg vormt in toenemende mate een bedreiging voor het vestigingsklimaat. De groei van de bevolking in dit deel van de Randstad in combinatie met de groei van de luchthaven vraagt om ingrijpende veranderingen. Onzeker is of, wanneer en op welke wijze het beprijzen van het weggebruik ingevoerd gaat worden en welke verbeteringen aan het openbaar vervoer nog doorgevoerd zullen worden. De hiernavolgende tabel vat de belangrijkste beïnvloedingsfactoren samen, waarbij aangegeven is in welke mate de factoren kunnen worden beïnvloed, hoe de invloed is en in welke mate (op basis van een kwalitatieve inschatting) de groei van Schiphol wordt beïnvloed. Verkoop van een luchthaven 21

22 Tabel 2.5 Factor Vraagfactoren: Groei welvaart Stijging kosten luchtvaart (brandstofkosten) Globalisering Marktpositie Schiphol t.o.v. andere hubs Samenwerking Schipholregionale luchthavens Concurrentie hoge-snelheidspoorvervoer Aanbodfactoren: Uitbreidingsmogelijkheden banenstelsel Uitbreidingsmogelijkheden terminals Milieu- en veiligheidsruimte Introductie nieuwe vliegtuigen Bereikbaarheid landzijde Belangrijkste beïnvloedingsfactoren en onzekerheden m.b.t. de groei van Schiphol Mate van invloed op de groei van Schiphol Vrijwel alle vraagfactoren zijn externe factoren, die niet of nauwelijks beïnvloedbaar zijn door de Nederlandse overheid. De aanbodfactoren daarentegen zijn, met uitzondering van de introductie van nieuwe, schone en stille technologieën, wel beïnvloedbaar door de Nederlandse overheid. De vraagfactoren hebben een sterkere invloed op de groei van Schiphol dan de aanbodfactoren, maar zijn zoals gezegd slechts zeer beperkt beïnvloedbaar. De hiernavolgende figuur geeft de samenhang aan tussen de vraagfactoren en aanbodfactoren (zie tabel 2.5) en de invloed die dit heeft op de ontwikkeling van Schiphol tot een primaire hub, een duale hub of een secundaire hub, dan wel feeder-luchthaven. Een ontwikkeling van Schiphol tot primaire hub is waarschijnlijk als zowel de vraag- als de aanbodfactoren zich in positieve zin ontwikkelen. Dat betekent o.a. - welvaartsgroei - geen extreme stijging brandstofkosten - beperkte groei mondiale luchthavens - voldoende milieuruimte - stillere vliegtuigen - uitbreiding van het banenstelsel Verkoop van een luchthaven 22

23 Als zowel de vraag- als aanbodfactoren achterblijven ligt het scenario van de feederluchthaven meer voor de hand. Dit betekent dat dit scenario waarschijnlijk is bij onder meer een lagere welvaartsgroei en sterk stijgende brandstofkosten in combinatie met een aanzienlijk kleinere milieu- en veiligheidsruimte, beperkte bereikbaarheid en beperkte uitbreidingsruimte. Wanneer de vraag het aanbod overstijgt (bijvoorbeeld wanneer de milieuruimte de beperkende factor is) lijkt de kans op de duale hub het grootst. Schiphol kan de groei dan immers niet aan en moet deze aan een andere hub (hoogstwaarschijnlijk Parijs) overdragen. Omgekeerd, wanneer Schiphol wel veel kan groeien, maar de vraag achterblijft, zou Schiphol een deel van de vraag in Parijs (of een andere primaire hub) kunnen overnemen. De hiernavolgende tabel vat de kenmerken van de mogelijke hubfunctie van Schiphol samen in relatie tot de vraag- en aanbodfactoren: Factor Primaire hub Duale hub Secundaire hub/ feeder luchthaven Vraagfactoren: Groei welvaart Hoog Hoog Laag Stijging kosten luchtvaart (brandstofkosten) Laag Matig Hoog Globalisering Sterk Sterk Matig Marktpositie Schiphol t.o.v. andere hubs Sterk Matig Zwak Samenwerking Schipholregionale luchthavens Sterk Beperkt Geen Concurrentie hoge-snelheidspoorvervoer Beperkt Beperkt Sterk Aanbodfactoren: Uitbreidingsmogelijkheden banenstelsel Groot Beperkt Niet nodig Uitbreidingsmogelijkheden terminals Groot Beperkt Niet nodig Milieu- en veiligheidsruimte Zeer groot Groot Beperkt Introductie nieuwe vliegtuigen Ja Ja Beperkt Bereikbaarheid landzijde Goed Goed Beperkt 2.3 Toekomstscenario s en effect marktvraag Uit de voorgaande analyse blijkt dat de ontwikkeling van de luchthaven Schiphol afhankelijk is van een veelheid aan factoren. Een deel van deze factoren hangt samen met keuzes die de overheid maakt in het kader van het luchthavenbeleid (de aanbodfactoren), maar voor een belangrijk deel liggen deze factoren buiten het sturingsbereik van de overheid (de vraagfactoren) en hangen ze samen met de ontwikkeling van de (wereld)economie en de daarmee gepaard gaande toename van de vraag naar vliegverkeer. Meer specifiek wordt de ontwikkeling van de luchthaven Schiphol in sterke mate bepaald door de lange termijnstrategie van KLM en Air France. Om de waarde van Schiphol - en in het bijzonder de waarde van de grond- en vastgoedposities van NVLS (inclusief participaties) - op een juiste wijze te kunnen inschatten is met name van belang wat voor een soort luchthaven Schiphol wordt. Verkoop van een luchthaven 23

24 Verwacht mag worden dat de vraag naar commercieel vastgoed (kantoren en bedrijventerreinen) in de Schipholregio in belangrijke mate wordt bepaald door de wijze waarop Schiphol zich in de toekomst verder zal ontwikkelen. In het recent uitgebrachte rapport van de kernpartners van de Bestuurlijke Regie Schiphol 7 worden voor de positie van Schiphol op termijn vier modellen denkbaar geacht: 1. Primaire hub: Schiphol ontwikkelt zich door als grote Europese hub, op het niveau van Londen Heathrow, Frankfurt en Parijs Charles de Gaulle. Dit scenario vereist doorgroei van Schiphol, waarbij op enige termijn de afweging aan de orde komt om uit te breiden met extra baancapaciteit. 2. Duale hub: Schiphol vormt samen met Parijs Charles de Gaulle een primaire hub, waarbij beide luchthavens een zekere specialisatie in verbindingen kennen. Schiphol dient zich, in collegialiteit met Parijs Charles de Gaulle, verder te ontwikkelen in markten waarin de positie nu al sterk is. Op termijn is ook in dit scenario uitbreiding van de baancapaciteit gewenst. 3. Secundaire hub: netwerk en passagiersvolume blijven achter bij de grootste Europese hubs, maar Schiphol blijft sterk op een beperkt aantal wezenlijke intercontinentale verbindingen. Daarnaast behoud en ontwikkeling van een groot netwerk aan intra-europese verbindingen. Een positie van Schiphol als secundaire hub is kwetsbaar, waardoor het transfer- en vrachtverkeer mogelijk naar andere hubs verdwijnt. Voorbeelden van luchthavens die op deze manier snel (grote delen van) hun netwerk hebben zien verdwijnen zijn Brussel Zaventem, Zürich en Kopenhagen. 4. Feeder luchthaven: het netwerk van Schiphol valt sterk terug naar vooral intra- Europese verbindingen, maar met hoogfrequente feederverbindingen met Parijs Charles de Gaulle. Dit model leidt onherroepelijk tot consequenties voor de economische positie van de Noordvleugel en de Randstad als geheel. De werkgelegenheid en de toegevoegde waarde die door Schiphol worden gegenereerd verdwijnen grotendeels, evenals een cruciale vestigingsplaatsfactor voor internationaal georiënteerde activiteiten. Naar de mening van ECORYS geven deze modellen goed weer op welke wijze Schiphol zich als luchthaven kan ontwikkelen. Voor ons doel (waarde van grond- en vastgoedposities van Schiphol) hebben we er voor gekozen om de vier ontwikkelingsmodellen terug te brengen tot drie toekomstscenario s; een minimumvariant, een gemiddelde variant en een maximumvariant. De ontwikkeling als secundaire hub, danwel feeder luchthaven kan dan één scenario worden opgenomen, omdat in deze beide scenario s de vraag naar commercieel vastgoed (kantoren en bedrijventerreinen) in de Schipholregio beperkt zal zijn. Scenario I: Ontwikkeling als feeder luchthaven, dan wel secundaire hub. Zowel de vraag naar kantoorruimte als de vraag naar bedrijventerreinen in de Schipholregio zal terugvallen door het grotendeels wegvallen van de vraag van internationale ondernemingen. Zowel op de kantorenmarkt als op de markt voor bedrijventerreinen zal de afname in alle segmenten van de markt 7 Bestuurlijke Regie Schiphol, Naar een betere relatie tussen luchthaven en omgeving: een regionale visie voor de middellange termijn, Verkoop van een luchthaven 24

Verkoop van een luchthaven

Verkoop van een luchthaven Verkoop van een luchthaven Analyse en oordeel Nota 30 494, nr. 3 Opdrachtgever: Tweede Kamer der Staten-Generaal ECORYS Nederland BV Nico Harkes Saskia Nieuwenhuizen Erwin van der Krabbcn Paul van der

Nadere informatie

Persbericht. Netto omzet van EUR 545 miljoen en nettoresultaat van EUR 69,2 miljoen. Business area Aviation lijdt een operationeel verlies o o

Persbericht. Netto omzet van EUR 545 miljoen en nettoresultaat van EUR 69,2 miljoen. Business area Aviation lijdt een operationeel verlies o o Halfjaarresultaten 2010 Schiphol, 30 augustus 2010 Persbericht Hoofdpunten Netto omzet van EUR 545 miljoen en nettoresultaat van EUR 69,2 miljoen. Business area Aviation lijdt een operationeel verlies

Nadere informatie

Onze activiteiten. Ons businessmodel

Onze activiteiten. Ons businessmodel Onze activiteiten Om onze missie 'Connecting the Netherlands' efficiënt en effectief uit te voeren, hebben we onze kernactiviteiten ondergebracht in vier business areas: Aviation, Consumer Products & Services,

Nadere informatie

De economie van de luchtvaart; waarde voor Eindhoven? Presentatie BVM 2 25 augustus 2018, Knegsel Dr Walter J.J. Manshanden

De economie van de luchtvaart; waarde voor Eindhoven? Presentatie BVM 2 25 augustus 2018, Knegsel Dr Walter J.J. Manshanden De economie van de luchtvaart; waarde voor Eindhoven? Presentatie BVM 2 25 augustus 2018, Knegsel Dr Walter J.J. Manshanden Ontwikkeling aantal passagiers, 2008-16 Landen EU > 50 miljoen pax in 2016 Aantal

Nadere informatie

Onze onderneming. Amsterdam Airport Schiphol. Schiphol Group

Onze onderneming. Amsterdam Airport Schiphol. Schiphol Group Onze onderneming is een luchthavenonderneming met een belangrijke maatschappelijke functie. De luchthavens van de groep creëren waarde voor de samenleving en de economie. Ze dragen bij tot onze missie,

Nadere informatie

25 jaar bewegen rond de luchthaven

25 jaar bewegen rond de luchthaven 25 jaar bewegen rond de luchthaven Peter Joustra Senior Projectleider 13 november 2015 @peter_joustra #SADC_NL Outline 1. SADC : organisatie en scope. 2. Van 1987 tot heden: de ontwikkeling van luchthaven

Nadere informatie

Toelichting op de geconsolideerde winst- en verliesrekening

Toelichting op de geconsolideerde winst- en verliesrekening Toelichting op de geconsolideerde winst- en verliesrekening 1. Netto-omzet 2012 Aviation Consumer Products & Services (in EUR 1.000) Aviation Security Concessies Parkeren Overige Havengelden 478.633 265.723

Nadere informatie

De voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 2513 AA DEN HAAG. Datum 27 januari 2015 Betreft vragen over KLM. Geachte voorzitter,

De voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 2513 AA DEN HAAG. Datum 27 januari 2015 Betreft vragen over KLM. Geachte voorzitter, > Retouradres Postbus 20901 2500 EX Den Haag De voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 2513 AA DEN HAAG Plesmanweg 1-6 2597 JG Den Haag Postbus 20901 2500 EX Den Haag T 070-456

Nadere informatie

BIM op Schiphol -23-02-2015 -Y.R. Vos

BIM op Schiphol -23-02-2015 -Y.R. Vos BIM op Schiphol -23-02-2015 -Y.R. Vos Inhoud Schiphol Groep Context & strategie Aanpak Toekomst Aanbevelingen& ervaringen Schiphol Group: vier business areas Aviation Levert diensten en faciliteiten aan

Nadere informatie

Analyse ontwikkeling van vraag en aanbod logistiek terreinen in de regio Schiphol

Analyse ontwikkeling van vraag en aanbod logistiek terreinen in de regio Schiphol Analyse ontwikkeling van vraag en aanbod logistiek terreinen in de regio Schiphol Hoofdrapport 4 maart 2013 Inhoudsopgave 1. Aanleiding en context pagina 3 3. Geografische afbakening pagina 4 4. Ontwikkeling

Nadere informatie

Ontwikkelingen Nederlandse luchtvaart. Een beknopt overzicht

Ontwikkelingen Nederlandse luchtvaart. Een beknopt overzicht Ontwikkelingen Nederlandse luchtvaart Een beknopt overzicht Ontwikkelingen Nederlandse luchtvaart Een beknopt overzicht Dit rapport is geschreven door: Jasper Faber Eric Tol Wilhelmina van Wijlen Delft,

Nadere informatie

, 5 FEB 2009. Ministerie van Verkeer en Waterstaat

, 5 FEB 2009. Ministerie van Verkeer en Waterstaat Ministerie van Verkeer en Waterstaat > Retouradres Postbus 20901 2500 EX Den Haag De heer J.G.M. Alders Ubbo Emmiussingel 41 9711 BC GRONINGEN Plesmanweg 1-6 2597 )G Den Haag Postbus 20901 2500 EX Den

Nadere informatie

Advies tafel van Alders

Advies tafel van Alders Advies tafel van Alders toekomst Schiphol en de regio 2020 Workshop Is er nog Lucht(ruim) voor de Kleine Luchtvaart? Adrie de Jong Advies tafel van Alders 2 Inhoud Opdracht middellange termijn Samenstelling

Nadere informatie

INVESTEREN IN UW REGIO

INVESTEREN IN UW REGIO INVESTEREN IN UW REGIO HEEFT DE TOEKOMST AIRPORTHOLLAND O B L I G A T I E S - O N T W I K K E L I N G - V A S T G O E D Looptijd 3 jaar Vast rendement van 8% Rente per 4 weken uitgekeerd Inhoudsopgave

Nadere informatie

Strategie Schiphol Group

Strategie Schiphol Group Strategie Schiphol Group Om de preferred airport in Europa te blijven, wil Schiphol Group de luchthaven verder ontwikkelen als hoogwaardige hub. Daartoe werken we nauw samen met onze homecarrier KLM, die

Nadere informatie

11 september 2001; de oorlog in Irak; de SARS epidemie; de fusie tussen Air France en de KLM; de opkomst van de goedkope luchtvaartmaatschappijen.

11 september 2001; de oorlog in Irak; de SARS epidemie; de fusie tussen Air France en de KLM; de opkomst van de goedkope luchtvaartmaatschappijen. Kan Schiphol de reizigers nog wel aan in 2020? Eric Kroes Directeur van Significance Hoeveel luchtreizigers zijn er op Schiphol te verwachten in 2020? Kan de luchthaven die aantallen nog wel aan? Levert

Nadere informatie

Werkgelegenheidsrapportage Haarlemmermeer Inleiding

Werkgelegenheidsrapportage Haarlemmermeer Inleiding Inleiding De werkgelegenheid in Haarlemmermeer is in 2016 aanzienlijk gestegen. Het aantal banen is toegenomen met 1% (1.500). Het totaal komt hiermee op 154.100 ( Bron CBS). Belangrijkste punten Nog nooit

Nadere informatie

Werkgelegenheidsrapportage Haarlemmermeer Inleiding

Werkgelegenheidsrapportage Haarlemmermeer Inleiding Inleiding De werkgelegenheid in Haarlemmermeer is in 2014 vrijwel gelijk gebleven. Het aantal werkzame personen nam af met 238; een daling van 0,2%. Het totaal komt hiermee op 117.550 full-time arbeidsplaatsen.

Nadere informatie

Tweede Kamer der Staten-Generaal

Tweede Kamer der Staten-Generaal Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2005 2006 29 665 Evaluatie Schipholbeleid Nr. 36 BRIEF VAN DE STAATSSECRETARIS VAN VERKEER EN WATER- STAAT Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal

Nadere informatie

Vraag 4 Acht u deze plannen in het belang van Nederland, de Nederlandse economie en de Nederlandse Staat (als aandeelhouder)?

Vraag 4 Acht u deze plannen in het belang van Nederland, de Nederlandse economie en de Nederlandse Staat (als aandeelhouder)? > Retouradres Postbus 20901 2500 EX Den Haag De voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 2513 AA DEN HAAG Plesmanweg 1-6 2597 JG Den Haag Postbus 20901 2500 EX Den Haag T 070-456

Nadere informatie

Factsheet Eindhoven Airport

Factsheet Eindhoven Airport Factsheet Eindhoven Airport Geschiedenis: - 1932 Vliegveld Welschap geopend - 1984 Passagiers terminal gebouwd - 2002 Komst Ryanair - 2006 Komst Wizz Air en Transavia - 2009 KLM stopt - 2013 Ryanair opent

Nadere informatie

Toelichting op de geconsolideerde winst- en verliesrekening

Toelichting op de geconsolideerde winst- en verliesrekening Toelichting op de geconsolideerde winst- en verliesrekening 1. Netto-omzet 2013 Aviation Consumer Products & Services (in EUR 1.000) Aviation Security Concessies Parkeren Overige Havengelden 492.801 270.961

Nadere informatie

"Overheidsondersteuning van regionale vliegvelden"

Overheidsondersteuning van regionale vliegvelden Provinciale Staten renthe Dagdeelvraag "Overheidsondersteuning van regionale vliegvelden" Aan Leden van Provinciale Staten en bijzondere commissieleden, niet zijnde statenleden Fractiemedewerkers, college

Nadere informatie

April Effecten van salderen tussen handhavingspunten

April Effecten van salderen tussen handhavingspunten April 2006 Effecten van salderen tussen handhavingspunten Effecten van salderen tussen handhavingspunten Opdrachtgever Ministerie van Verkeer en Waterstaat Directoraat Generaal Transport en Luchtvaart

Nadere informatie

Advies Lelystad Airport

Advies Lelystad Airport Advies Lelystad Airport Toelichting op uitwerking en resultaat van opdracht aan Alderstafel Lelystad door Hans Alders 1 Context Alderstafel Advies Alderstafel Schiphol (2008) en reactie kabinet en Kamer

Nadere informatie

1. Huidige aandelenverhouding en verliesbijdrage

1. Huidige aandelenverhouding en verliesbijdrage 11 november 2003 Nr. 2003-19.448, EZ Nummer 38/2003 Voordracht van Gedeputeerde Staten aan Provinciale Staten van Groningen inzake aandelenoverdracht en baanverlenging van Groningen Airport Eelde N.V.

Nadere informatie

Schiphol Group. Jaarverslag

Schiphol Group. Jaarverslag Schiphol Group Jaarverslag 2013 Businessmodel Businessmodel Schiphol Group kent vier kernactiviteiten: Aviation, Consumer Products & Services, Real Estate en Alliances & Participations. Gezamenlijk bepalen

Nadere informatie

Samenvatting ... ... Tabel 1 Kwalitatieve typering van de varianten

Samenvatting ... ... Tabel 1 Kwalitatieve typering van de varianten Samenvatting................. In juli 2008 heeft de Europese Commissie een strategie uitgebracht om de externe kosten in de vervoersmodaliteiten te internaliseren. 1 Op korte termijn wil de Europese Commissie

Nadere informatie

Nederlandse economie terug aan kop door ruimte voor slimme logistiek

Nederlandse economie terug aan kop door ruimte voor slimme logistiek Nederlandse economie terug aan kop door ruimte voor slimme logistiek Gezamenlijke ontwikkeling Werkstad A4 biedt unieke kans De Nederlandse economie heeft ingeboet aan kracht. De afgelopen jaren zijn we

Nadere informatie

Antwoord. van Gedeputeerde Staten op vragen van. A.B. Blokhuizen (GroenLinks) (d.d. 30 januari 2015 ) Nummer 3001

Antwoord. van Gedeputeerde Staten op vragen van. A.B. Blokhuizen (GroenLinks) (d.d. 30 januari 2015 ) Nummer 3001 van Gedeputeerde Staten op vragen van A.B. Blokhuizen (GroenLinks) (d.d. 30 januari 2015 ) Nummer 3001 Onderwerp Belevingsonderzoek en economisch belang Rotterdam The Hague Airport Aan de leden van Provinciale

Nadere informatie

Groningen Airport Eelde: Investeren in de Toegangspoort van het Noorden

Groningen Airport Eelde: Investeren in de Toegangspoort van het Noorden Groningen Airport Eelde: Investeren in de Toegangspoort van het Noorden 1 Inleiding Luchthaven bestaat sinds 1931 In Luchtvaartnota van het Rijk 2011 aangemerkt als luchthaven van nationaal belang Aandeelhouders:

Nadere informatie

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten- Generaal Postbus EA DEN HAAG

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten- Generaal Postbus EA DEN HAAG Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten- Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG www.rijksoverheid.nl www.facebook.com/minbzk www.twitter.com/minbzk Uw kenmerk Datum 17 mei 2018 Betreft Beantwoording

Nadere informatie

Tabel 1: De bijdrage van RtHA aan de regionale economie op basis van 2,4 miljoen passagiers

Tabel 1: De bijdrage van RtHA aan de regionale economie op basis van 2,4 miljoen passagiers Prognose 2020 Door Alexander Otgaar, RHV Erasmus Universiteit Rotterdam Diverse studies zijn in het verleden uitgevoerd met als doel om de economische bijdrage van Rotterdam the Hague Airport (hierna aan

Nadere informatie

Werkgelegenheidsrapportage Haarlemmermeer Inleiding

Werkgelegenheidsrapportage Haarlemmermeer Inleiding Inleiding De werkgelegenheid in Haarlemmermeer is in 2015 aanzienlijk gestegen. Het aantal werkzame personen is toegenomen met 1,4% (1.700). Het totaal komt hiermee op ruim 119.000 arbeidsplaatsen (voltijds)

Nadere informatie

De voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof AA DEN HAAG

De voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof AA DEN HAAG a > Retouradres: Postbus 2090, 2500 EX Den Haag De voorzitter van de Tweede Kamer der StatenGeneraal Binnenhof 4 253 AA DEN HAAG Plesmanweg 6 2597 JG Den Haag Postbus 2090 2500 EX Den Haag T 070 35 6 7

Nadere informatie

Nov 2018 verkiezingen ORS Vertegenwoordiger kan Peter /of vervanger zijn (specialist DR 2.0) Waar sturen we onze vertegenwoordiger mee op pad?

Nov 2018 verkiezingen ORS Vertegenwoordiger kan Peter /of vervanger zijn (specialist DR 2.0) Waar sturen we onze vertegenwoordiger mee op pad? Nov 2018 verkiezingen ORS Vertegenwoordiger kan Peter /of vervanger zijn (specialist DR 2.0) Waar sturen we onze vertegenwoordiger mee op pad? Wat vinden wij als DR op belangrijke thema s? Moeten we als

Nadere informatie

DE VERKOOP VAN EEN LUCHTHAVEN DE PRIVATISERING VAN EEN WERKSTAD INITIATIEFNOTA

DE VERKOOP VAN EEN LUCHTHAVEN DE PRIVATISERING VAN EEN WERKSTAD INITIATIEFNOTA DE VERKOOP VAN EEN LUCHTHAVEN DE PRIVATISERING VAN EEN WERKSTAD INITIATIEFNOTA Adri Duivesteijn, Jacqueline Tellinga, Tweede Kamer der Staten-Generaal, PvdA Fractie. DE VERKOOP VAN EEN LUCHTHAVEN DE PRIVATISERING

Nadere informatie

Regio Amsterdam. Kantorenvisie. Januari 2010. Amstelveen. 40% minder opname kantoorruimte. Grootste transacties. 40% minder opname kantoorruimte

Regio Amsterdam. Kantorenvisie. Januari 2010. Amstelveen. 40% minder opname kantoorruimte. Grootste transacties. 40% minder opname kantoorruimte Research Kantorenvisie Regio Amsterdam Januari 2010 40% minder opname kantoorruimte De negatieve economische ontwikkelingen in Nederland in 2009 hebben bijgedragen aan een terugval in de opname van kantoorruimte

Nadere informatie

Tweede Kamer der Staten-Generaal

Tweede Kamer der Staten-Generaal Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 1994 1995 24 071 Wateroverlast in Nederland Nr. 21 HERDRUK 2 BRIEF VAN DE MINISTER VAN FINANCIËN Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal

Nadere informatie

Schiphol Nederland B.V. 2011. Vennootschappelijke balans en winst- en verliesrekening

Schiphol Nederland B.V. 2011. Vennootschappelijke balans en winst- en verliesrekening Schiphol Nederland B.V. 2011 Vennootschappelijke balans en winst- en verliesrekening Jaarverslag 2011 Schiphol Nederland B.V. is onderdeel van de Schiphol Group (N.V. Luchthaven Schiphol voert Schiphol

Nadere informatie

Kosten-batenanalyse Luchthaven Twente

Kosten-batenanalyse Luchthaven Twente Kosten-batenanalyse Luchthaven Twente Wijzigingen bij 2,4 miljoen passagiers Opdrachtgever: Vliegwiel Twente Maatschappij ECORYS Nederland BV Rotterdam, 23 september 2009 ECORYS Nederland BV Postbus 4175

Nadere informatie

MER militaire luchthaven Volkel Samenvatting

MER militaire luchthaven Volkel Samenvatting MER militaire luchthaven Volkel Samenvatting Maart 2013 Langenboom Zeeland Mill Uden Wilbertoord Wanroij Volkel Odiliapeel Figuur 1: Ligging Luchthaven Volkel Samenvatting MER Volkel Aanleiding Initiatiefnemer

Nadere informatie

h.ebels(&gemeentelangediik.ni en (in cc.) s.appeiman(d~c~emeenteiangediik.nl

h.ebels(&gemeentelangediik.ni en (in cc.) s.appeiman(d~c~emeenteiangediik.nl gemeente Langedijk Urhahn Urban Design Tav. de heer S. Feenstra Laagte Kadijk 153 1O18ZD AMSTERDAM Datum 17 maart 2015 B P/PEZ/SA Afdeling/team Uw brief/nummer Inlichtingen bi1 Onderwerp Bijiage(r) De

Nadere informatie

Concept-GS-besluit: Voortgaande groei luchtvaart alléén binnen harde randvoorwaarden

Concept-GS-besluit: Voortgaande groei luchtvaart alléén binnen harde randvoorwaarden 15 mei 1997 97-000635 strategische luchtvaartontwikkeling Concept-GS-besluit: Voortgaande groei luchtvaart alléén binnen harde randvoorwaarden Gedeputeerde Staten van Noord-Holland (GS) stellen harde randvoorwaarden

Nadere informatie

De leefomgeving en toekomstige

De leefomgeving en toekomstige De leefomgeving en toekomstige ontwikkelingen RTHA Mini master class 2 juni 2015 Natuur en Milieufederatie Zuid-Holland Natuur en Milieufederatie Zuid- Holland De Natuur en Milieufederatie Zuid-Holland

Nadere informatie

5 mei Onderzoek: Vliegverkeer in Nederland

5 mei Onderzoek: Vliegverkeer in Nederland 5 mei 2018 Onderzoek: Vliegverkeer in Nederland Over het EenVandaag Opiniepanel Het EenVandaag Opiniepanel bestaat uit ruim 55.000 mensen. Zij beantwoorden vragenlijsten op basis van een online onderzoek.

Nadere informatie

Luchthavens in Nederland

Luchthavens in Nederland Fact Sheet Luchthavens in Nederland In deze fact sheet worden de belangrijkste feiten, cijfers en ontwikkelingen weergeven die over de Nederlandse luchthavens gaan. Alleen de luchthavens die aangesloten

Nadere informatie

Tweede Kamer der Staten-Generaal

Tweede Kamer der Staten-Generaal Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2005 2006 30 494 De verkoop van een luchthaven, de privatisering van een werkstad Nr. 2 INITIATIEFNOTA Inhoudsopgave blz. 1. Stelling 2 2. Privatisering

Nadere informatie

Datum 9 november 2018 Betreft Beantwoording vragen over Alibaba en de mogelijke vestiging van een distributiecentrum in Nederland

Datum 9 november 2018 Betreft Beantwoording vragen over Alibaba en de mogelijke vestiging van een distributiecentrum in Nederland > Retouradres Postbus 20401 2500 EK Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 2513 AA DEN HAAG Bezoekadres Bezuidenhoutseweg 73 2594 AC Den Haag Postadres Postbus 20401

Nadere informatie

Geachte mevrouw Dekker,

Geachte mevrouw Dekker, Datum 16 mei 2006 Ons kenmerk PNH: 2006 7382 PZH: DRM/ARW/06/4369 Onderwerp Eindrapportage Gebiedsuitwerking Haarlemmermeer Bollenstreek Bezoekadres Houtplein 33 Haarlem Aan: de minister van VROM, mevrouw

Nadere informatie

R Land e bouw sultaten per thema

R Land e bouw sultaten per thema Resultaten Landbouwper thema H 5.1 Resultaten per thema Resultaten per thema De ontwikkelingen, knelpunten en dilemma s die samenhangen met onze fysieke leefomgeving worden in deze studie uitgewerkt aan

Nadere informatie

VERERVING VAN AANDELEN IN EEN B.V. MET BELEGGINGSVERMOGEN

VERERVING VAN AANDELEN IN EEN B.V. MET BELEGGINGSVERMOGEN VERERVING VAN AANDELEN IN EEN B.V. MET BELEGGINGSVERMOGEN Vanaf 2010 kan overlijden met vererving van aandelen in een eigen B.V. met beleggingsvermogen (waaronder verhuurd onroerend goed) tot een onverwachte

Nadere informatie

mogelijke ontwikkelingen Lelystad Airport

mogelijke ontwikkelingen Lelystad Airport Mei 2006 06.171.05 Quick scan ruimtelijke effecten mogelijke ontwikkelingen Lelystad Airport 01-06-2006 06.171.05 pag. 0/15 Quick scan ruimtelijke effecten mogelijke ontwikkelingen Lelystad Airport Rapport

Nadere informatie

Schiphol Nederland B.V. Halfjaarlijkse financiële verslaggeving over de periode 1 januari 2013 t/m 30 juni 2013

Schiphol Nederland B.V. Halfjaarlijkse financiële verslaggeving over de periode 1 januari 2013 t/m 30 juni 2013 Halfjaarlijkse financiële verslaggeving over de periode 1 januari 2013 t/m 30 juni 2013 HALFJAARVERSLAG 2013 Schiphol Nederland B.V. is onderdeel van de Schiphol Group (N.V. Luchthaven Schiphol voert Schiphol

Nadere informatie

Bijlage 2 (bij Kantorenstrategie Eindhoven 2012 2020) Overzicht kantoorlocaties behorende tot de planvoorraad in Eindhoven

Bijlage 2 (bij Kantorenstrategie Eindhoven 2012 2020) Overzicht kantoorlocaties behorende tot de planvoorraad in Eindhoven Bijlage 2 (bij Kantorenstrategie Eindhoven 2012 2020) Overzicht kantoorlocaties behorende tot de planvoorraad in Eindhoven Eindhoven, stationsgebied: Lichthoven (vh. Stationsgebied Zuidoost) Ca. 30.000

Nadere informatie

Actualiteiten vanuit de praktijk. Bouw en Vastgoedcursus 12-6-2014

Actualiteiten vanuit de praktijk. Bouw en Vastgoedcursus 12-6-2014 Actualiteiten vanuit de praktijk Bouw en Vastgoedcursus 12-6-2014 Algemeen PT Finance Actualiteiten Toegenomen aandacht tijdelijk beheer. Toenemende aandacht voor exploitatie. Fiscale optimalisatie door

Nadere informatie

De maatschappelijke kosten en baten van een luchthaven in zee moeten in beeld komen

De maatschappelijke kosten en baten van een luchthaven in zee moeten in beeld komen ! Terug naar Krant Bas ter Weel, Carl Koopmans, Rogier Lieshout Opinie 14 uur Tekst Krant " # 5 reacties $ % De maatschappelijke kosten en baten van een luchthaven in zee moeten in beeld komen Opinie Carl

Nadere informatie

Aanbieden notitie A16 corridor en Rotterdam University Business District. De VVD, CDA en Leefbaar Rotterdam verzoeken het college daarom:

Aanbieden notitie A16 corridor en Rotterdam University Business District. De VVD, CDA en Leefbaar Rotterdam verzoeken het college daarom: Verzoek VVD, CDA en Leefbaar Rotterdam Aanbieden notitie A16 corridor en Rotterdam University Business District De A16 is voor de Metropoolregio en de Randstad een belangrijke verbinding met Antwerpen,

Nadere informatie

van de het raadslid dhr. F. van den Broek (VVD) over parkeren Eindhoven Airport

van de het raadslid dhr. F. van den Broek (VVD) over parkeren Eindhoven Airport gemeente Eindhoven Raadsnummer 15R6402 Inboeknummer 15bst00960 Beslisdatum B&W 14 juli 2015 Dossiernummer 15.29.103 (2.3.2) Raadsvragen van de het raadslid dhr. F. van den Broek (VVD) over parkeren Eindhoven

Nadere informatie

Samenvatting beantwoording vragen NMa d.d. 31 mei 2012

Samenvatting beantwoording vragen NMa d.d. 31 mei 2012 Samenvatting beantwoording vragen NMa d.d. 31 mei 2012 De luchtverkeersleiding Nederland heeft op verschillende momenten geconcludeerd dat de bouwplannen van Chipshol voor het Groenenbergterrein tot beperkingen

Nadere informatie

Artikel 1 In dit besluit wordt verstaan onder wet: Wet op het financieel toezicht.

Artikel 1 In dit besluit wordt verstaan onder wet: Wet op het financieel toezicht. Besluit van [datum] houdende bepalingen ter uitvoering van artikel 5:81, eerste lid, van de Wet op het financieel toezicht (Vrijstellingsbesluit overnamebiedingen Wft) Op voordracht van Onze Minister van

Nadere informatie

Tweede Kamer der Staten-Generaal

Tweede Kamer der Staten-Generaal Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2017 2018 34 802 Wijziging van de Wet luchtvaart in verband met de implementatie van richtlijn nr. 2009/12/EG van het Europese Parlement en de Raad van de

Nadere informatie

HANS ALDERS. De Staatssecretaris van Infrastructuur en Milieu Mevrouw W. J. Mansveld Postbus 20906 2000 EX Den Haag. Groningen, 5 juni 2014.

HANS ALDERS. De Staatssecretaris van Infrastructuur en Milieu Mevrouw W. J. Mansveld Postbus 20906 2000 EX Den Haag. Groningen, 5 juni 2014. - de - hinderbeperking - het naar als HANS ALDERS Aan De Staatssecretaris van Infrastructuur en Milieu Mevrouw W. J. Mansveld Postbus 20906 2000 EX Den Haag Groningen, 5 juni 2014. Geachte mevrouw Mansveld,

Nadere informatie

Recente Ontwikkelingen. Schiphol Kees van Kuijen. m.b.t de Toekomst van

Recente Ontwikkelingen. Schiphol Kees van Kuijen. m.b.t de Toekomst van Recente Ontwikkelingen m.b.t de Toekomst van Schiphol Kees van Kuijen Lid Commissie Regionaal Overleg Luchthaven Schiphol (CROS) en Clustervertegenwoordiger bewoners Zuid-West (Leiden en Bollenstreek)

Nadere informatie

Analyse AirFrance-KLM

Analyse AirFrance-KLM Analyse AirFrance-KLM 10-11-2010 door het Bestuur Alle zwarte tekst is vooraf gemaakt. Rode tekst is commentaar toegevoegd n.a.v. de analyseavond Algemene informatie Air France-KLM is een Frans-Nederlandse

Nadere informatie

Regionale behoefteraming Brainport Industries Campus Eindhoven

Regionale behoefteraming Brainport Industries Campus Eindhoven Regionale behoefteraming Brainport Industries Campus Eindhoven 23 juni 2015 Managementsamenvatting Status: Managementsamenvatting Datum: 23 juni 2015 Een product van: Bureau Stedelijke Planning bv Silodam

Nadere informatie

Schiedamse aanpak biedt basis voor. goede samenwerking

Schiedamse aanpak biedt basis voor. goede samenwerking Schiedamse aanpak biedt basis voor goede samenwerking 1 2 Schiedamse aanpak biedt basis voor goede samenwerking Medio 2019 moet Nieuw-Mathenesse een modern, gemengd bedrijventerrein zijn waarmee de gemeente

Nadere informatie

Samenvatting ... 7 Samenvatting

Samenvatting ... 7 Samenvatting Samenvatting... In rapporten en beleidsnotities wordt veelvuldig genoemd dat de aanwezigheid van een grote luchthaven én een grote zeehaven in één land of regio, voor de economie een bijzondere meerwaarde

Nadere informatie

Hierbij doe ik u de antwoorden op de vragen van het lid Van Hijum (CDA) over het Nederlandse goud toekomen.

Hierbij doe ik u de antwoorden op de vragen van het lid Van Hijum (CDA) over het Nederlandse goud toekomen. > Retouradres Postbus 20201 2500 EE Den Haag Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA Den Haag Korte Voorhout 7 2511 CW Den Haag Postbus 20201 2500 EE Den Haag www.rijksoverheid.nl

Nadere informatie

Algemene Vergadering van Aandeelhouders Zeeland Seaports

Algemene Vergadering van Aandeelhouders Zeeland Seaports Algemene Vergadering van Aandeelhouders Zeeland Seaports datum vergadering: 19 december 2014 agendapunt: datum stuk: onderwerp: vennootschapslening ZSP aan WarmCO2 Inleiding Begin 2013 was de continuïteit

Nadere informatie

Vliegverkeer. Toenemende overlast Eindhoven Airport. Overleg Bewonersplatform Woensel-Noord 1 December 2016 Voorbereid door: Willem van den Brink

Vliegverkeer. Toenemende overlast Eindhoven Airport. Overleg Bewonersplatform Woensel-Noord 1 December 2016 Voorbereid door: Willem van den Brink Vliegverkeer Toenemende overlast Eindhoven Airport Overleg Bewonersplatform Woensel-Noord 1 December 2016 Voorbereid door: Willem van den Brink Wat is er aan de hand? Toename vliegbewegingen van 33000

Nadere informatie

Samenvatting Flanders DC studie Internationalisatie van KMO s

Samenvatting Flanders DC studie Internationalisatie van KMO s Samenvatting Flanders DC studie Internationalisatie van KMO s In een globaliserende economie moeten regio s en ondernemingen internationaal concurreren. Internationalisatie draagt bij tot de economische

Nadere informatie

Halfjaarverslag Woningen Winkels Bedrijfsruimten

Halfjaarverslag Woningen Winkels Bedrijfsruimten Halfjaarverslag 2017 Woningen Winkels Bedrijfsruimten Institutioneel beleggen in Nederlands vastgoed Altera Vastgoed is een Nederlands niet-beursgenoteerd vastgoedfonds voor institutionele beleggers, dat

Nadere informatie

Regio Amsterdam. Kantorenvisie. Januari 2011 Beukenhorst, Hoofddorp. Lichte stijging opnameniveau 2010

Regio Amsterdam. Kantorenvisie. Januari 2011 Beukenhorst, Hoofddorp. Lichte stijging opnameniveau 2010 Research Kantorenvisie Regio Amsterdam Januari 2011 Beukenhorst, Hoofddorp Lichte stijging opnameniveau De totale opname van kantoorruimte in de regio Amsterdam in bedraagt 268.317 m², hetgeen een lichte

Nadere informatie

Internetconsultatie belasting op luchtvaart

Internetconsultatie belasting op luchtvaart Internetconsultatie belasting op luchtvaart Inleiding Afspraak regeerakkoord: drie sporen In het regeerakkoord Vertrouwen in de toekomst heeft het kabinet afgesproken dat een belasting op luchtvaart zal

Nadere informatie

Luchtvaartfeiten. Overzicht van aantallen vluchten, passagiersstromen en goederenstromen op de Nederlandse luchthavens

Luchtvaartfeiten. Overzicht van aantallen vluchten, passagiersstromen en goederenstromen op de Nederlandse luchthavens Luchtvaartfeiten Overzicht van aantallen vluchten, passagiersstromen en goederenstromen op de Nederlandse luchthavens Kennisinstituut voor Mobiliteitsbeleid KiM In het Regeerakkoord heeft het kabinet een

Nadere informatie

Commentaar bij het Onderzoeksrapport Tussenfase Planstudie Ring Utrecht (Twijnstra&Gudde, november 2009)

Commentaar bij het Onderzoeksrapport Tussenfase Planstudie Ring Utrecht (Twijnstra&Gudde, november 2009) Commentaar bij het Onderzoeksrapport Tussenfase Planstudie Ring Utrecht (Twijnstra&Gudde, november 2009) Op 3 juli 2009 heeft de Tweede Kamer een motie aangenomen over De Kracht van Utrecht. Deze luidde

Nadere informatie

Noordwest-Nederland REGIONALE MARKTONTWIKKELINGEN KANTORENMARKT. Marktstructuur. Vraag. Aanbod

Noordwest-Nederland REGIONALE MARKTONTWIKKELINGEN KANTORENMARKT. Marktstructuur. Vraag. Aanbod REGIONALE MARKTONTWIKKELINGEN KANTORENMARKT Noordwest- Marktstructuur Voorraad kantoorruimte in Noordwest- (*1. m²) 38.116 11.59 Overig In Noordwest- ligt circa 23% van de landelijke kantorenvoorraad.

Nadere informatie

Overschrijdingen grenswaarden geluid Schiphol Gebruiksjaar 2007

Overschrijdingen grenswaarden geluid Schiphol Gebruiksjaar 2007 Datum Overschrijdingen grenswaarden geluid Schiphol Gebruiksjaar 2007 2 van 11 1. Probleemstelling Ingevolge artikel 8.22 van de Wet luchtvaart schrijft de Inspecteur-Generaal Verkeer en Waterstaat (hierna:

Nadere informatie

11RAAD0056 VOORBLAD RAADSVOORSTEL

11RAAD0056 VOORBLAD RAADSVOORSTEL VOORBLAD RAADSVOORSTEL G e m e e n t e Z e i s t 11RAAD0056 Ronde Tafel : - Debat : 17 mei 2011 Raadsvergadering : 31 mei 2011 Gewijzigd voorstel : Organisatieonderdeel : strategie & beleid Telefoon :

Nadere informatie

Obligaties van MGF III B.V.

Obligaties van MGF III B.V. Belangrijkste informatie over de belegging Obligaties van MGF III B.V. Dit document is opgesteld op 08-dec-2017 Dit document helpt u de risico s, de kosten, en het rendement van de belegging beter te begrijpen.

Nadere informatie

Gelet op de artikelen 1.8, eerste lid en 1.9, eerste lid, van de Wet kinderopvang 1 ;

Gelet op de artikelen 1.8, eerste lid en 1.9, eerste lid, van de Wet kinderopvang 1 ; Ontwerpbesluit van [[ ]] tot wijziging van het Besluit kinderopvangtoeslag in verband met de indexatie van de maximum uurprijzen en de toetsingsinkomens en de aanpassing van de maximum uurprijzen voor

Nadere informatie

KANTORENVISIE REGIO AMSTERDAM JANUARI 2012

KANTORENVISIE REGIO AMSTERDAM JANUARI 2012 Amsterdam Zuidoost Daling opnameniveau 2011 Aanbod en leegstand Huurprijzen verder onder druk Beleggingsmarkt; Afname transactievolume Toekomstverwachting Deelgebieden Regio Amsterdam Onze jaarlijkse kantorenvisie

Nadere informatie

VOORSTEL AAN DE GEMEENTERAAD

VOORSTEL AAN DE GEMEENTERAAD VOORSTEL AAN DE GEMEENTERAAD Onderwerp: Zienswijze op Regionale Agenda 2015-2018 MRE Registratienummer: 00529485 Op voorstel B&W d.d.: 18 november 2014 Datum vergadering: 9 december 2014 Portefeuillehouder:

Nadere informatie

2513AA22XA. De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 1 A 2513 AA S GRAVENHAGE

2513AA22XA. De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 1 A 2513 AA S GRAVENHAGE > Retouradres Postbus 90801 2509 LV Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 1 A 2513 AA S GRAVENHAGE 2513AA22XA Postbus 90801 2509 LV Den Haag Anna van Hannoverstraat 4

Nadere informatie

Nederlandse Mededingingsautoriteit

Nederlandse Mededingingsautoriteit Nederlandse Mededingingsautoriteit Aan [...] aangetekend per fax Datum Uw kenmerk Ons kenmerk Bijlage(n) Onderwerp Zaaknr.: 7479/ Informele zienswijze betreffende concentratietoezicht: zeggenschap [onderneming

Nadere informatie

PS2009RGW09-1 - College van Gedeputeerde Staten statenvoorstel

PS2009RGW09-1 - College van Gedeputeerde Staten statenvoorstel PS2009RGW09-1 - College van Gedeputeerde Staten statenvoorstel Datum : 17 maart 2009 Nummer PS :PS2009RGW09 Afdeling : PRO Commissie : RGW Registratienummer : 2009INT238927 Portefeuillehouder : Krol Titel

Nadere informatie

Samenvatting Regionaal-Economische betekenis Lelystad Airport

Samenvatting Regionaal-Economische betekenis Lelystad Airport Samenvatting Regionaal-Economische betekenis Lelystad Airport Inhoud Blz. 1 Inleiding 1 2 Trends in de luchtvaart 2 3 SWOT Lelystad Airport 2 4 Scenario s 5 5 Economische betekenis 5 6 Hoe nu verder? 7

Nadere informatie

Schiphol. de economische motor. Schiphol: de economische motor. AirportCity. www.schiphol.nl. www.youtube.com/schiphol

Schiphol. de economische motor. Schiphol: de economische motor. AirportCity. www.schiphol.nl. www.youtube.com/schiphol Schiphol de economische motor AirportCity Amsterdam Airport Schiphol is een lichtend voorbeeld van een AirportCity: een toonaangevende efficiënte luchthaven die haar bezoekers en de daar gevestigde ondernemingen

Nadere informatie

Update Quick Scan economische effecten gebiedsontwikkeling Kollum Buitenpost

Update Quick Scan economische effecten gebiedsontwikkeling Kollum Buitenpost Update Quick Scan economische effecten gebiedsontwikkeling Kollum Buitenpost Opdrachtgever: Wind Vastgoedontwikkeling b.v. ECORYS Nederland BV Emirto Rienhart Manfred Wienhoven Rotterdam, 04 november 2010

Nadere informatie

6. Zee- en luchthavens: poorten op Europa en de wereld

6. Zee- en luchthavens: poorten op Europa en de wereld 6. Zee- en luchthavens: poorten op Europa en de wereld De totale toegevoegde waarde van de Vlaamse zeehavens en luchthavens nam in 2006 toe. De directe toegevoegde waarde van de zeehavens nam af, maar

Nadere informatie

Ruim een halfjaar bewonersdeelname. Omgevings Raad Schiphol (ORS) wijkoverleg Stommeer 16 september Rob Lutgerhorst

Ruim een halfjaar bewonersdeelname. Omgevings Raad Schiphol (ORS) wijkoverleg Stommeer 16 september Rob Lutgerhorst Ruim een halfjaar bewonersdeelname Omgevings Raad Schiphol (ORS) wijkoverleg Stommeer 16 september 2015 Rob Lutgerhorst Ondewerpen: Het oude en nieuwe overlegstelsel Aldersakkoord: onderhandelingsakkoord

Nadere informatie

Nota Samenvatting en beantwoording zienswijzen. Bestemmingsplan Ambachtsschool

Nota Samenvatting en beantwoording zienswijzen. Bestemmingsplan Ambachtsschool Nota Samenvatting en beantwoording zienswijzen Bestemmingsplan Ambachtsschool Gemeente Enschede Programma Stedelijke Ontwikkeling Team Bestemmingsplannen Februari 2016 SAMENVATTING EN BEANTWOORDING ZIENSWIJZEN

Nadere informatie

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten- Generaal Postbus EA DEN HAAG

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten- Generaal Postbus EA DEN HAAG > Retouradres Postbus 20011 2500 EA Den Haag Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten- Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG Turfmarkt 147 Postbus 20011 2500 EA Den Haag Uw kenmerk 6 mei 2019

Nadere informatie

Aan de voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof AA DEN HAAG. Geachte voorzitter,

Aan de voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof AA DEN HAAG. Geachte voorzitter, Aan de voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 2513 AA DEN HAAG Contactpersoon Doorkiesnummer Datum 16 mei 2006 Ons kenmerk DGTL/06.007918 Onderwerp "Buitengebied" Schiphol Bijlage(n)

Nadere informatie

Onderwerp: Oprichten stichting Bevordering kwaliteit omgeving Schipholregio

Onderwerp: Oprichten stichting Bevordering kwaliteit omgeving Schipholregio Provinciale Staten van Noord-Holland Voordracht 70 Haarlem, 14 augustus 2007 Onderwerp: Oprichten stichting Bevordering kwaliteit omgeving Schipholregio Bijlagen: - Ontwerpbesluit - Convenant Omgevingskwaliteit

Nadere informatie

Openbaar advies voor beslissing B en W

Openbaar advies voor beslissing B en W Openbaar advies voor beslissing B en W Sector Financien Afdeling Alg. financieel beleid registratienummer: 2000001464 Naam: S. van Heinsberg, toestelnummer: 773 paraaf chef/hoofd sector paraaf sectorcontroller

Nadere informatie

Vierde kwartaal 2012. Conjunctuurenquête Nederland. Provincie Zeeland

Vierde kwartaal 2012. Conjunctuurenquête Nederland. Provincie Zeeland Vierde kwartaal 2012 Conjunctuurenquête Nederland Inhoud rapport COEN in het kort Economisch klimaat Omzet Export Personeelssterkte Investeringen Winstgevendheid Toelichting De Conjunctuurenquête Nederland

Nadere informatie

Samenvatting... Figuur S.1 De groei van de personenmobiliteit verklaard. Groei aantal reizigerskilometers. 60% bevolkingsgroei 40% overig.

Samenvatting... Figuur S.1 De groei van de personenmobiliteit verklaard. Groei aantal reizigerskilometers. 60% bevolkingsgroei 40% overig. Samenvatting... Personenmobiliteit: meer mensen en grotere woon-werkafstanden In de periode 1995-2005 is de personenmobiliteit met 10% gegroeid tot 184 miljard reizigerskilometers. Circa 60% van de groei

Nadere informatie

Vliegbewegingen en handelsverkeer op Nederlandse luchthavens,

Vliegbewegingen en handelsverkeer op Nederlandse luchthavens, Vliegbewegingen en handelsverkeer op Nederlandse luchthavens, 1997-2016 Indicator 17 mei 2017 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens

Nadere informatie