Gebiedsontwikkelingen begrijpen en beïnvloeden Netwerktheorieën als middel om gebiedsontwikkelingsprocessen te analyseren en te sturen

Transcriptie

1 GEBIED ONTWIKKELING ONTWIKKELINGSMETHODE Gebiedsontwikkelingen begrijpen en beïnvloeden Netwerktheorieën als middel om gebiedsontwikkelingsprocessen te analyseren en te sturen Drs. V.R. (Viviane) de Groot Amsterdam School of Real Estate 5 mei 2011

2

3 Gebiedsontwikkelingen begrijpen en beïnvloeden Netwerktheorieën als middel om gebiedsontwikkelingsprocessen te analyseren en te sturen Colofon Titel Gebiedsontwikkelingen begrijpen en beïnvloeden. Netwerktheorieën als middel om gebiedsontwikkelingsprocessen te analyseren en te sturen. Datum 5 mei 2011 Auteur Drs. V.R. (Viviane) de Groot Studie Master of Studies in Real Estate (MSRE) Opleidingsinstituut Amsterdam School of Real Estate (ASRE) Begeleider Drs. W. (Wim) van der Post

4

5 Voorwoord Februari 2011, het congres Gebiedsontwikkeling in een andere realiteit. Wat nu te doen? Handreikingen voor de praktijk. Vol verwachting bezocht ik dit congres. Zou ik, als procesmanager, meer instrumenten aangereikt krijgen, om het proces van gebiedsontwikkeling te kunnen begrijpen en beïnvloeden? Dat zou geweldig zijn. Maar tegelijkertijd zou dit kunnen betekenen dat mijn scriptie overbodig zou kunnen zijn. Mijn zorgen waren ongegrond: het congres was interessant en gaf aanbevelingen, maar geen aanbevelingen waar ik als procesmanager direct mee uit de voeten kon. Ik wilde mijn afstudeeronderzoek gebruiken om een model te ontwikkelen, waar ik in mijn werk concreet wat aan zou hebben. Het liefst een model, dat ik aan mijn collega s zou kunnen geven, zodat zij een leidraad zouden hebben om een gebiedsontwikkelingsproces te kunnen analyseren en sturen. Na een jaar onderzoek ben ik tevreden over het resultaat. Ik heb een model ontwikkeld dat volgens mij voldoet om inzicht te krijgen in gebiedsontwikkelingsprocessen en daarbij een aantal sturingsinstrumenten biedt. Graag wil ik mijn scriptiebegeleider, Wim van der Post, bedanken voor de positieve gesprekken die we hebben gehad. Na elk gesprek had ik weer frisse moed en energie om verder te gaan. Frisse moed en energie kreeg ik ook van de etentjes met ons scriptiegroepje. Hartstikke leuk om elkaar maandelijks te zien en dipjes en pieken met elkaar te delen! Dick, Gert en Mirjam, hartelijk dank voor het lezen van de eerste versie van mijn stuk. Ik heb veel gehad aan jullie kritische blik. Ik ben heel weinig naar Deventer gekomen de afgelopen maanden, en zat vaak ook niet te wachten op bezoek in Den Haag. Lieve Papa en Mama, dank voor jullie begrip en geduld! Roland had al bedacht wat ik allemaal over hem kon schrijven in mijn voorwoord. Maar dat doe ik allemaal niet. Er is er maar een die het vast jammer vindt dat ik straks niet meer eindeloos achter mijn bureau aan mijn scriptie zit te werken. Dit is hond Scooby, die maanden op een heerlijk kussen, onder mijn bureau, aan mijn voeten heeft gelegen. Dit gemis zal ik goed maken door vaker met haar naar het strand te gaan! Viviane de Groot Den Haag, 5 mei 2011 i

6 ii

7 Samenvatting Er is veel geschreven over gebiedsontwikkeling maar weinig over de concrete aansturing van gebiedsontwikkelingsprocessen. Terwijl de gemeentelijke procesmanagers, die werken aan een gebiedsontwikkeling, te maken hebben met de complexiteit van alledag van het gebiedsontwikkelingsproces, is er geen duidelijke methode voor handen hoe een dergelijk proces aangestuurd kan worden. De doelstelling van dit onderzoek is: het bieden van een model voor gemeenten, om gebiedsontwikkelingsprocessen inzichtelijk te maken en te kunnen analyseren, en het geven van inzicht in mogelijke sturingsinstrumenten voor het sturen van deze processen. De daarbij behorende vraagstelling luidt als volgt: Op welke manier kunnen gemeenten gebiedsontwikkelingsprocessen analyseren en wat zijn, afhankelijk van de analyse, mogelijke instrumenten om de processen te kunnen sturen?. Gebiedsontwikkeling: één woord, twee betekenissen. Het begrip gebiedsontwikkeling heeft eigenlijk twee betekenissen. Het wordt gebruikt als aanduiding van zowel een ruimtelijke verandering als van een methode hoe deze verandering het beste kan worden aangestuurd. Het begrip gebiedsontwikkeling heeft 3 relevante elementen: gebied, ontwikkeling en ontwikkelingsmethode. Elementen gebiedsontwikkeling GEBIED ONTWIKKELING ONTWIKKELINGSMETHODE uitgangssituatie verandering hoe en met wie organiseren Elementen gebiedsontwikkeling De analyse gebiedsontwikkeling moet bestaan uit een analyse van alle drie de elementen van gebiedsontwikkeling: het gebied, de ontwikkeling en de ontwikkelingsmethode. Gebied Het gebied is de uitgangssituatie van de ontwikkeling, het bestaande gebied dat ontwikkeld gaat worden. In dit onderzoek wordt het element gebied geanalyseerd met de volgende variabelen: - locatie (geografisch, oppervlakte, rechtsmacht); - huidige inrichting (soort functies, vastgoedprogramma). Ontwikkeling Onder de ontwikkeling van een gebied wordt de verandering, de transformatie van een gebied verstaan. In dit onderzoek wordt het element ontwikkeling geanalyseerd met één variabele: het verschil tussen de huidige en de toekomstige inrichting (verschil in bestemming, functies, vastgoedprogramma en gebruik). iii

8 Ontwikkelingsmethode De ontwikkelingsmethode geeft aan hoe en met wie de ontwikkeling georganiseerd wordt. De analysevariabele(n) voor de ontwikkelingsmethode zijn niet voor handen in de huidige literatuur. De variabele(n) waarmee de ontwikkelingsmethode geanalyseerd kan worden zijn onderwerp van dit onderzoek. De drie elementen van gebiedsontwikkeling en de bijbehorende analysevariabelen zijn in onderstaande figuur weer gegeven. Elementen gebiedsontwikkeling GEBIED ONTWIKKELING ONTWIKKELINGSMETHODE uitgangssituatie verandering hoe en met wie organiseren Analysevariabelen - Locatie - Huidige inrichting Verschil huidige en toekomstige inrichting Analysevariabele(n): onderwerp van onderzoek Elementen gebiedsontwikkeling met bijbehorende analysevariabelen Benodigde middelen en de beschikbaarheid van middelen Om een gebied te kunnen ontwikkelen zijn bepaalde middelen nodig. Het soort middelen dat nodig is voor het ontwikkelen van een gebied is in dit onderzoek beperkt tot de middelen geld, grond, kennis en planologische toestemming. De benodigde middelen zijn in het bezit van bepaalde partijen. Om de gebiedsontwikkeling mogelijk te maken is het noodzakelijk dat deze partijen hun middelen inzetten ten behoeve van de ontwikkeling. De partijen die in het bezit zijn van de, voor de gebiedsontwikkeling, benodigde middelen, zijn in dit onderzoek beperkt tot overheid, maatschappelijke organisaties, woningcorporaties en marktpartijen. Er dienen voldoende middelen beschikbaar te zijn voor de gebiedsontwikkeling. In dat geval kan de ontwikkeling gerealiseerd worden. Indien er onvoldoende middelen beschikbaar zijn, is het noodzakelijk een balans aan te brengen in de benodigde middelen en de beschikbaarheid van die middelen. De benodigde middelen worden bepaald door de elementen gebied en ontwikkeling. De beschikbaarheid van middelen wordt bepaald door de partijen die handelen om de gebiedsontwikkeling mogelijk te maken. De kern van de ontwikkelingsmethode gebiedsontwikkeling is interactie tussen partijen. Partijen zijn wederzijds afhankelijk van elkaar. Partijen hebben elk bepaalde middelen die nodig zijn voor de ontwikkeling van een gebied. De ontwikkelingsmethode is een vorm van interactie tussen partijen. Om de ontwikkelingsmethode te kunnen analyseren is dan ook een analyse nodig van het fenomeen interactie tussen partijen. iv

9 Startmodel voor analyse gebiedsontwikkeling In dit onderzoek staat de zoektocht naar de variabele(n) waarmee de ontwikkelingsmethode geanalyseerd kan worden, centraal. Het vertrekpunt hierbij is dat de ontwikkelingsmethode een vorm van interactie tussen partijen is. Elementen gebiedsontwikkeling GEBIED ONTWIKKELING ONTWIKKELINGSMETHODE uitgangssituatie verandering hoe en met wie organiseren Analysevariabelen - Locatie - Huidige inrichting Verschil huidige en toekomstige inrichting Ontwikkelingsmethode = Interactie tussen partijen Analyse (on)balans Benodigde middelen Bereidheid partijen tot inzet middelen (beschikbaarheid middelen) Startmodel voor analyse gebiedsontwikkeling Interactie tussen partijen Om de ontwikkelingsmethode van gebiedsontwikkeling verder te kunnen onderzoeken wordt de theorie van interactie tussen partijen in onze maatschappij bekeken. Interactie tussen partijen brengt kosten met zich mee, de zogenaamde transactiekosten. Er bestaan drie besturingsmechanismen om transactiekosten te verminderen: via de markt, via een hiërarchie en via een netwerk. Van deze drie besturingsvormen is het netwerk het meest toepasselijk voor het ontwikkelen van gebieden. De ontwikkelingsmethode van een gebiedsontwikkeling is daarmee gelijk aan interactie in een netwerk. Het netwerk bepaalt de handelingsvrijheid van actoren in een gebiedsontwikkeling. De handelingsvrijheid van actoren wordt daarnaast ook beïnvloed door de volgende principes: - mens is beperkt rationeel - mens gaat voor acceptabele oplossing - mens wil onzekerheid vermijden - mens is opportunistisch, of in ieder geval, mens streeft eigen belang na - mens handelt uit gewoonte - mens handelt uit solidariteit - mens handelt uit legitimiteit - mens handelt strategisch om eigen belang na te streven v

10 Netwerk Een netwerk is een geheel van knooppunten en relaties tussen die knooppunten. Omdat dit onderzoek gaat over een sociaal netwerk zijn de knooppunten actoren die met elkaar verbonden zijn via relaties. actor relatie / interactie context Een netwerk Aangezien de ontwikkelingsmethode van een gebiedsontwikkeling gelijk is aan interactie in een netwerk, is de analysevariabele waarmee de ontwikkelingsmethode geanalyseerd kan worden het netwerk gebiedsontwikkeling. Elementen gebiedsontwikkeling GEBIED ONTWIKKELING ONTWIKKELINGSMETHODE uitgangssituatie verandering hoe en met wie organiseren Analysevariabelen - Locatie - Huidige inrichting Verschil huidige en toekomstige inrichting Analysevariabele = Netwerk gebiedsontwikkeling Analyse (on)balans Benodigde middelen Bereidheid partijen tot inzet middelen (beschikbaarheid middelen) Analysevariabele voor de ontiwkkelingsmethode is netwerk gebiedsontwikkeling Het netwerk gebiedsontwikkeling wordt getypeerd met de volgende variabelen: - actoren en hun bestuurlijke wil, belangen en percepties; - middelen nodig voor de gebiedsontwikkeling en afhankelijkheden bij die middelen; - middelenverdeling onder actoren; - vertrouwen tussen de actoren; - relaties tussen actoren; - regels binnen het netwerk. vi

11 Model voor analyse gebiedsontwikkelingsprocessen Het model voor analyse gebiedsontwikkeling bestaat uit 6 stappen (zie onderstaande figuur). Eerst worden de elementen gebied (stap 1) en ontwikkeling (stap 2) geanalyseerd met de analysevariabelen die als vertrekpunt bepaald zijn. Op basis van de analyse van deze elementen worden de benodigde middelen bepaald (stap 3). Vervolgens wordt de ontwikkelingsmethode geanalyseerd door middel van een analyse van het netwerk gebiedsontwikkeling (stap 4). Hierna kan de bereidheid van de actoren tot inzet middelen bepaald worden (stap 5). Tenslotte kan geanalyseerd worden waar er een onbalans is tussen de benodigde middelen en de beschikbaarheid van die middelen (stap 6). Elementen gebiedsontwikkeling GEBIED ONTWIKKELING ONTWIKKELINGSMETHODE Analysevariabelen stap 1 Locatie: - geografisch - oppervlakte - rechtsmacht Huidige inrichting - functies - vastgoed programma Verschil huidige en toekomstige inrichting: - bestemming - functies - vastgoed programma - gebruik stap 2 Netwerk gebiedontwikkeling actoren middelen wil belang perceptie stap 4 geld grond kennis toestemming relaties vertrouwen regels Analyse (on)balans stap 6 Benodigde middelen stap 3 Bereidheid partijen tot inzet middelen (beschikbaarheid middelen) stap 5 Model voor analyse gebiedsontwikkeling Sturing gebiedsontwikkelingsprocessen Het tweede deel van de doelstelling was het geven van inzicht in mogelijke sturingsinstrumenten voor het sturen van deze processen. Het sturen van een gebiedsontwikkelingsproces start nadat geanalyseerd is wat de balans is tussen de benodigde middelen en de beschikbaarheid aan middelen voor de gebiedsontwikkeling. Er dienen voldoende middelen beschikbaar te zijn voor de gebiedsontwikkeling. Indien er een onbalans is tussen de benodigde middelen en de beschikbaarheid van middelen, waardoor er onvoldoende middelen beschikbaar zijn, is het noodzakelijk deze onbalans weg te nemen. vii

12 De procesmanager heeft twee instrumenten om te sturen, zodat er een balans komt tussen de benodigde middelen en de beschikbaarheid aan middelen: 1. sturen van de bereidheid van actoren tot inzet middelen, zodanig dat de beschikbaarheid van middelen vergroot wordt; 2. sturen van de benodigde middelen. Sturing gebiedsontwikkelingsproces via bereidheid actoren tot inzet middelen De instrumenten die de procesmanager voor handen heeft om de bereidheid van actoren tot inzet van middelen te vergroten, zijn: Netwerkvariabelen die het handelen van actoren beïnvloeden: 1. inspelen op (eigen) belang van de actor 2. beïnvloeden van de perceptie van de actor 3. beïnvloeden van relaties tussen actoren 4. inspelen op de middelenverdeling onder actoren 5. inspelen op vertrouwen van actoren 6. inspelen op de regels binnen het netwerk Basisprincipes van samenwerking die het handelen van actoren beïnvloeden: 7. beperking opportunisme andere actoren 8. beperking afhankelijkheid van andere actoren 9. beperking onzekerheid 10. inspelen op de gewoonten van actoren 11. inspelen op de solidariteit van actoren 12. inspelen op de legitimiteit van actoren 13. het geven van een acceptabele oplossing voor actoren Sturing gebiedontwikkelingsproces via de benodigde middelen De procesmanager kan op twee manieren invloed uitoefenen op de benodigde middelen: 1. Andere manier gebruiken om middel(en) te verkrijgen. 2. Aanbrengen wijzigingen in de variabele toekomstige inrichting. Het analyseren en het sturen van een gebiedsontwikkelingsproces is een iteratief proces. De gevolgen van mogelijke sturing dienen meteen geanalyseerd te worden door het analysemodel opnieuw te doorlopen. viii

13 Model van analyse en sturing van gebiedsontwikkelingsprocessen Het model voor analyse wordt uitgebreid met stappen 7,8 en 9 om te kunnen sturen. In stap 7 wordt gestuurd via het vergroten van de beschikbaarheid van middelen, door het vergroten van de bereidheid van actoren tot inzet van middelen. Stap 8 bestaat uit het sturen aan de kant van de benodigde middelen. In stap 9 wordt, ten slotte, het analysemodel opnieuw doorlopen om de gevolgen van de sturing te bepalen. Het complete model van analyse en sturing van gebiedsontwikkelingsprocessen wordt hierna gepresenteerd: Elementen gebiedsontwikkeling GEBIED ONTWIKKELING ONTWIKKELINGSMETHODE Analysevariabelen stap 1 Locatie: - geografisch - oppervlakte - rechtsmacht Huidige inrichting - functies - vastgoed programma Verschil huidige en toekomstige inrichting: - bestemming - functies - vastgoed programma - gebruik stap 2 Netwerk gebiedontwikkeling actoren middelen wil belang perceptie stap 4 geld grond kennis toestemming relaties vertrouwen regels Analyse (on)balans stap 6 Benodigde middelen stap 3 Bereidheid partijen tot inzet middelen (beschikbaarheid middelen) stap 5 Sturing benodigde middelen stap 8 Sturing bereidheid actoren tot inzet middelen Instrumenten om te sturen 1. Andere manier gebruiken om middel(en) te verkrijgen 2. Verkleinen behoefte aan middelen: wijzig variabele toekomstige inrichting. stap 9 Doorloop analysemodel opnieuw De gevolgen van de wijzigingen hebben invloed op de elementen ontwikkeling en ontwikkelingsmethode. Verwerk wijzigingen in o ontwikkeling (functies, programma) o ontwikkelingsmethode (netwerk) Netwerkvariabelen die handelen actoren beïnvloeden 1. (eigen) belang actor stap 7 2. perceptie actor 3. relaties tussen actoren 4. middelenverdeling onder actoren 5. vertrouwen van actoren 6. regels binnen het netwerk Basisprincipes samenwerking die handelen actoren beïnvloeden 7. wens beperking opportunisme andere actoren 8. wens beperking afhankelijkheid van andere actoren 9. wens beperking onzekerheid 10. gewoonte 11. solidariteit 12. legitimiteit 13. acceptabele oplossing Model voor analyse en sturing gebiedsontwikkeling ix

14 Toets model Het ontwikkelde model is getoetst op een praktijkvoorbeeld gebiedsontwikkeling. Na deze toetsing is bepaald wat het model heeft opgeleverd. Het model voor analyse en sturing gebiedsontwikkeling geeft inzicht in alle elementen van gebiedsontwikkeling: gebied, ontwikkeling en ontwikkelingsmethode. Daar waar de huidige literatuur over gebiedsontwikkeling voornamelijk gericht is op de elementen gebied en ontwikkeling, gaat dit model verder door ook de ontwikkelingsmethode te analyseren. Hierdoor ontstaat een compleet beeld van een gebiedsontwikkeling. Aan de ene kant wordt de feitelijke situatie rondom het gebied en de ontwikkeling duidelijk. Aan de andere kant wordt ook inzichtelijk hoe het proces van de gebiedsontwikkeling eruit ziet. Het netwerk gebiedsontwikkeling wordt zichtbaar. Dit betekent dat de procesmanager inzicht krijgt in de handelende actoren met hun wil, belangen, percepties en beschikbare middelen. Ook de relaties tussen de actoren, het onderlinge vertrouwen en de geldende regels worden inzichtelijk. Vooral het inzicht in het netwerk zorgt ervoor dat de procesmanager meer inzicht krijgt in de gebiedsontwikkeling ten opzichte van de huidige wijze van analyseren van gebiedsontwikkelingen. Het model voor analyse en sturing gebiedsontwikkeling geeft sturingsinstrumenten die zowel de benodigde middelen kunnen beïnvloeden, als de bereidheid van actoren tot inzet van die middelen. De sturingsinstrumenten, waarmee actoren beïnvloed kunnen worden, worden inzichtelijk omdat de ontwikkelingsmethode, het netwerk gebiedsontwikkeling, geanalyseerd wordt. Sturingsinstrumenten om de actoren te beïnvloeden, zijn nieuw in de literatuur over gebiedsontwikkeling en zijn daarmee een direct resultaat van dit onderzoek. x

15 Inhoud Voorwoord Samenvatting i iii Hoofdstuk 1 Inleiding Aanleiding Probleemformulering Onderzoeksmethode 3 Hoofdstuk 2 Vooronderzoek gebiedsontwikkeling Gebiedsontwikkeling: een kritische blik op de huidige literatuur Gebiedsontwikkeling: relevante elementen Gebiedsontwikkeling: benodigde middelen en beschikbaarheid Gebiedsontwikkeling: kern is interactie tussen partijen Conclusie vooronderzoek en startmodel analyse 12 Hoofdstuk 3 Theorie interactie tussen partijen Regulering van transacties Basisprincipes van samenwerking Conclusie 21 Hoofdstuk 4 Theorie interactie specifiek voor praktijk gebiedsontwikkeling Netwerkstructuur als besturingsmechanisme voor gebiedsontwikkeling Typeren van netwerken Typering netwerken in bestaande literatuur Typering netwerken in dit onderzoek Typering netwerk specifiek voor gebiedsontwikkeling en actor gemeente 28 Hoofdstuk 5 Analyse en aansturing gebiedsontwikkeling Model voor analyse gebiedsontwikkeling Instrumenten voor aansturing gebiedsontwikkeling Sturing gebiedsontwikkelingsproces via bereidheid actoren tot inzet middelen Sturing gebiedontwikkelingsproces via de benodigde middelen Gevolgen van sturing: iteratief proces Model van analyse en sturing van gebiedsontwikkelingsprocessen Stappenplan om gebiedsontwikkelingsproces te sturen Toets model voor analyse en sturing gebiedsontwikkelingsprocessen Praktijkvoorbeeld gebiedsontwikkeling Methodologische verantwoording toets Analyse model op basis van toetsing Resultaat 49 Hoofdstuk 6 Conclusie en reflectie Conclusies Reflectie op model voor analyse en sturing gebiedsontwikkeling 54 Literatuurlijst

16

17 Hoofdstuk 1 Inleiding 1.1 Aanleiding NederLandBovenWater, praktijkboek gebiedsontwikkeling, heeft succes- en faalfactoren van gebiedsontwikkeling gecomprimeerd tot 12 thema s. Volgens de auteurs blijken de thema s in de praktijk werkbaar als analysekader in vrijwel alle fasen van een gebiedsontwikkeling. Het van tijd tot tijd toetsen van een proces aan de hand van de thema s kan valkuilen vroegtijdig signaleren en kan eventuele stagnaties blootleggen (Rooy, Luin, & Dil, 2006, p. 32). Zonder maatschappelijke urgentie (1) komen projecten niet tot uitvoering. Dit geldt ook voor commitment (2) van met name bestuurders van publieke partijen. Voor volksvertegenwoordigers (3) moeten condities worden gecreëerd om vroegtijdig te kunnen sturen en gaandeweg beargumenteerd te kunnen besluiten. Participatie door bewoners en gebruikers (4) is essentieel voor de inbreng van gebiedskennis en voor het opbouwen van vertrouwen. Vroegtijdige betrokkenheid van marktpartijen (5) verhoogt de kans op uitvoering en brengt extra dynamiek in een project. Voldoende aandacht voor de probleemdefinitie (6) brengt sterke oplossingsstrategieën binnen handbereik. Alle (hoofdrol)spelers hebben belangen (7) die vaak met elkaar kunnen worden gecombineerd. Met ontwerpen (8) kunnen voorlopige resultaten op beeldende wijze worden verbonden met identiteit en ruimtelijke kwaliteit. Het ontwerpen van het proces (9) verdient continu aandacht van alle (hoofdrol) spelers. Om tot uitvoering te komen blijken grond (10) en grondposities een belangrijke rol te spelen. Dit geldt eveneens voor de middelen en wijze van financiering (11). Om leerpunten uit lopende projecten te kunnen toepassen in aankomende projecten is een collectief leertraject (12) waarschijnlijk vele malen effectiever dan een evaluatie achteraf. (Rooy, Luin, & Dil, 2006, p. 32). Bovenstaande thema s zijn logisch en lijken op het eerste gezicht allemaal waar te zijn. NederLandBovenWater is hét boek voor gebiedsontwikkeling in Nederland. Maar hoe bruikbaar zijn de thema s voor een gemeentelijke procesmanager? Het boek geeft tips en aanbevelingen voor gebiedsontwikkeling, maar het bevat geen concrete handvatten om complexe gebiedsontwikkelingsprocessen aan te sturen. Er is veel geschreven over gebiedsontwikkeling, maar weinig over de concrete aansturing van gebiedsontwikkelingsprocessen. De aanbevelingen in de literatuur zijn abstract, zoals de hierboven beschreven aanbevelingen van NederlandBovenWater. Terwijl de gemeentelijke procesmanagers, die werken aan een gebiedsontwikkeling, te maken hebben met de complexiteit van alledag van het gebiedsontwikkelingsproces, is er geen duidelijke methode voor handen hoe een dergelijk proces aangestuurd kan worden. Dit terwijl juist in de aansturing van gebiedsontwikkeling voor gemeenten veel tijd en dus geld gaat zitten. Indien de aansturing niet efficiënt en effectief gebeurt, heeft dit rechtstreeks invloed op de doorlooptijd van de gebiedsontwikkeling. Efficiënter en effectiever aansturen van gebiedsontwikkelingsprocessen kan gemeenten veel geld besparen. De literatuur van gebiedsontwikkeling biedt geen concrete handvatten, voor gemeenten, voor het aansturen van gebiedsontwikkelingsprocessen. Literatuur uit de beleidswetenschap en bedrijfskunde biedt echter wel een breed scala aan theorieën en inzichten op het gebied van (het aansturen) van processen. Door de kenmerken van gebiedsontwikkeling in het juiste perspectief te plaatsen van bestaande theorieën over aansturing en besturing, is het mogelijk

18 het proces van gebiedsontwikkeling beter inzichtelijk te maken, te analyseren en handvatten te bieden voor de manier van handelen in een dergelijk proces. 1.2 Probleemformulering Probleem De omgeving waarbinnen een gemeente ruimtelijke ontwikkeling vorm moet geven is complex en wordt steeds complexer. In tegenstelling tot objectontwikkeling kenmerkt gebiedsontwikkeling zich door het gelijktijdig ontwikkelen van meerdere met elkaar samenhangende elementen. Dit leidt tot een grootschaligere ontwikkelingsopgave, waarbij meerdere partijen zowel een eigen belang als een gemeenschappelijk belang nastreven. De elementen zijn interactief en wederkerig, wat betekent dat veranderingen aan het één gevolgen heeft voor het ander. Hierdoor kunnen belangenconflicten ontstaan tussen deelnemers aan het ontwikkelingsproject, terwijl zij ook van elkaar afhankelijk zijn. Daarnaast is er sprake van toenemende concurrentie tussen gebieden, verdergaande functiemenging, beperktere financiering van ruimtelijke projecten, een terugtrekkende centrale overheid, hardere (Europese) regelgeving en initiatiefrijkere private partijen (Rooy, Luin, & Dil, 2006). Gemeenten zetten veel capaciteit in om gebiedsontwikkelingsprocessen in deze complexe omgeving zo goed mogelijk aan te sturen. Terwijl de opdracht voor gemeenten bij gebiedsontwikkelingsprocessen complex is, bestaat er geen eenduidige methode om de aansturing van zulke processen vorm te geven. Een dergelijke methode zou gemeenten kunnen helpen om de complexiteit van gebiedsontwikkeling het hoofd te bieden en op een doelmatige manier aan te sturen. Doelstelling Het bieden van een model voor gemeenten, om gebiedsontwikkelingsprocessen inzichtelijk te maken en te kunnen analyseren, en het geven van inzicht in mogelijke sturingsinstrumenten voor het sturen van deze processen. Vraagstelling Op welke manier kunnen gemeenten gebiedsontwikkelingsprocessen analyseren en wat zijn, afhankelijk van de analyse, mogelijke instrumenten om de processen efficiënter en effectiever te kunnen sturen? Deelvragen Vooronderzoek 1. Wat is gebiedsontwikkeling? - Hoe wordt gebiedsontwikkeling in de literatuur gedefinieerd? - Wat zijn de relevante elementen van gebiedsontwikkeling voor dit onderzoek? - Welke middelen zijn nodig voor een gebiedsontwikkeling? - Wie is in het bezit van deze middelen? - Wat is de kern van gebiedsontwikkeling? - Hoe wordt gebiedsontwikkeling gedefinieerd in dit onderzoek? - Uit welke elementen dient een model voor analyse van gebiedsontwikkelingsprocessen te bestaan? Onderzoeksdeel I: theorie interactie tussen partijen 2. Welke besturingsmechanismen bestaan er voor interactie tussen partijen? 3. Welk besturingsmechanisme is passend bij gebiedsontwikkeling? 2

19 4. Wat zijn de basisprincipes van samenwerking? Onderzoeksdeel II: theorie specifiek voor praktijk 5. Hoe kan de netwerkbenadering als besturingsmechanisme bij gebiedsontwikkeling worden aangepast aan gebiedsontwikkeling? - Wat is de netwerkbenadering? - Wat is een netwerk? - Met welke variabelen kan een netwerk worden getypeerd? - Hoe ziet het specifieke netwerk van een gebiedsontwikkeling eruit? - Wat zijn de specifieke kenmerken van de gemeente in het netwerk van gebiedsontwikkeling? Model 6. Hoe ziet het model eruit waarmee gebiedsontwikkelingen geanalyseerd kunnen worden? 7. Met welke instrumenten is het voor een procesmanager in een gemeente mogelijk om het proces van gebiedsontwikkeling te sturen? Toetsing 8. Wat is het resultaat van het model voor analyse en sturing gebiedsontwikkeling? - Wat is het gebruiksgemak van het model? - In hoeverre worden alle elementen van gebiedsontwikkeling geanalyseerd? - In hoeverre geeft de analyse, de procesmanager gebiedsontwikkeling, een beter inzicht in de gebiedsontwikkeling? - In hoeverre worden knelpunten in een gebiedsontwikkeling beter zichtbaar door het gebruik van het analysemodel? - In hoeverre maakt het analysemodel duidelijk welke sturingsinstrumenten bij welke analyse ingezet moeten worden? - In hoeverre zijn de sturingsinstrumenten direct bruikbaar voor de procesmanager? 1.3 Onderzoeksmethode Om tot een model te komen waarmee gebiedsontwikkelingsprocessen geanalyseerd kunnen worden, is een literatuuronderzoek gedaan. Voor de start van het onderzoek is een zogenaamd vooronderzoek gedaan naar gebiedsontwikkeling. Het begrip gebiedsontwikkeling is geanalyseerd en gedefinieerd voor dit onderzoek. De relevante elementen voor gebiedsontwikkeling zijn vastgesteld, waarna bepaald is waar de analyse van gebiedsontwikkeling zich op moet richten. Na het vooronderzoek is een startmodel voor analyse van gebiedsontwikkelingsprocessen gepresenteerd. Het onderzoek bestond uit twee delen, waarna het model voor de analyse van gebiedsontwikkelingsprocessen gemaakt kon worden en duidelijk werd welke instrumenten beschikbaar zijn voor de aansturing van gebiedsontwikkelingsprocessen. In het eerste onderzoeksdeel (hoofdstuk 3) is gekeken naar wetenschappelijke theorieën over processen van interactie en sturing. De verschillende besturingsmechanismen uit de literatuur zijn in kaart gebracht. Hierna kon de conclusie getrokken worden dat de netwerkbenadering als besturingsmechanisme passend is bij gebiedsontwikkeling. In onderzoeksdeel twee (hoofdstuk 4) is het netwerk als besturingsmechanisme verder uitgewerkt. Vervolgens is de theorie van interactie tussen partijen en de netwerkbenadering, specifiek gemaakt voor gebiedsontwikkeling en de actor gemeente: de variabelen van het netwerk gebiedsontwikkeling zijn bepaald. Samen met de basisprincipes van samenwerking, 3

20 heeft dit geleid tot een model waarmee gebiedsontwikkelingsprocessen geanalyseerd kunnen worden en tot een set aan instrumenten, waarmee deze processen gestuurd kunnen worden. Het model wordt ondersteund door een stappenplan met 9 stappen voor analyse en sturing van gebiedsontwikkelingsprocessen (hoofdstuk 5). Het model voor analyse en sturing van gebiedsontwikkeling, met bijbehorend stappenplan, is getoetst op een bestaande gebiedsontwikkeling. Het ontwikkelde model is geanalyseerd naar aanleiding van de toets. Deze analyse is onderdeel van hoofdstuk 5. De inhoudelijke toetsing is, vanwege de vertrouwelijkheid van de informatie, niet opgenomen in dit onderzoek Het onderzoek eindigt met een hoofdstuk conclusies en reflectie (hoofdstuk 6). Het onderzoeksproces is in onderstaande figuur weergegeven. Vooronderzoek gebiedsontwikkeling (H2) Onderzoeksdeel I (H3) THEORIE Interactie en besturingsmechanismen Onderzoeksdeel II (H4) THEORIE SPECIFIEK VOOR PRAKTIJK Koppeling variabelen netwerk aan praktijk gebiedsontwikkeling MODEL (H5) voor analyse gebiedsontwikkeling INSTRUMENTEN (H5) voor aansturing gebiedsontwikkeling Figuur 1.1: onderzoeksstappen Bronvermelding De basis van dit literatuuronderzoek bestaat uit literatuur over processen van interactie en sturing en literatuur over het netwerk als besturingsmechanisme. Daar waar gebruik gemaakt is van bestaande literatuur, is dit door middel van een bronvermelding weer gegeven. De koppeling tussen de bestaande literatuur en de praktijk van gebiedsontwikkeling is gemaakt door de auteur. Daar waar geen bronvermelding is opgenomen, is de tekst, de figuur of de tabel van de auteur zelf. 4

21 Hoofdstuk 2 Vooronderzoek gebiedsontwikkeling Voordat gestart kan worden met het onderzoek, dat gaat leiden tot een model waarmee gebiedsontwikkelingsprocessen geanalyseerd kunnen worden, vindt eerst een vooronderzoek naar gebiedsontwikkeling plaats. Wat is gebiedsontwikkeling precies en uit welke elementen bestaat gebiedsontwikkeling? Deze vragen komen aan bod. Hierna wordt vastgesteld hoe het model voor analyse van gebiedsontwikkelingsprocessen er grofweg uit moet gaan zien. 2.1 Gebiedsontwikkeling: een kritische blik op de huidige literatuur De afgelopen jaren zijn al veel uiteenzettingen van het begrip gebiedsontwikkeling gegeven, waarbij steeds duidelijker een gelijkvormig begrip bij verschillende auteurs is te zien. Zo schrijft Wallagh: Gebiedsontwikkeling richt zich op de fysieke en functionele transformatie van een gebied, dat gegeven het schaalniveau, de lange doorlooptijd van een gebiedsgericht aanpak en de ambitie om binnen het duidelijk begrensde gebied (ruimtelijke, sociale, economische en culturele) opgaven in samenhang en samenwerking te realiseren plaats vindt in een (door de tijd veranderend) krachtenveld, waarbinnen partijen met uiteenlopende belangen, posities, rollen, verantwoordelijkheden en risico s te traceren zijn. (Wallagh, 2007). Tordoir is in zijn college tijdens het vak Gebiedsontwikkeling, ASRE, een stuk bondiger: [gebiedsontwikkeling is de] Ontwikkeling binnen een duidelijk afgebakend gebied met planmatige ontwikkeling van functies zodanig dat het geheel meer waard is dan de som der delen. (Tordoir, 2008). Maas legt de nadruk meer op het ontwikkelingsproces: Gebiedsontwikkeling is de ontwikkeling van een totaal gebied, in al haar facetten, over een lange tijdspanne en over alle fasen van initiatief tot beheer, waarbij marktpartijen en overheden risicodragend participeren. (Maas, 2008). Dit proces wordt door De Zeeuw zelfs centraal gesteld: Gebiedsontwikkeling is de kunst van het verbinden van functies, disciplines, partijen, belangen en geldstromen, met het oog op de (her-)ontwikkeling van een gebied (Zeeuw, 2007). Tenslotte stelt Peek: From the perspective of complexity area development can be defined as the integral (re)development of all features of a large area, in collaboration with a lot of stakeholders, both public and private, over a long period of time. (Peek, 2008). In deze definities komen twee elementen terug die kenmerkend zijn voor het begrip gebiedsontwikkeling. Allereerst kan het woord eenvoudigweg in twee delen worden uitgesplitst: gebied en ontwikkeling. Daarnaast kan er onderscheid gemaakt worden tussen 1) de activiteit (de ontwikkeling zelf) en 2) de methode (hoe er ontwikkeld wordt) gebiedsontwikkeling. Opvallend Wat opvalt, is dat het begrip gebiedsontwikkeling niet eenduidig is. Het begrip heeft eigenlijk twee betekenissen. Het wordt gebruikt als aanduiding van zowel een ruimtelijke verandering als van een methode hoe deze verandering het beste kan worden aangestuurd. 5

22 Een ruimtelijke verandering kan als gebiedsontwikkeling worden geduid als er sprake is van een gebied dat transformeert. Er is dan sprake van een ruimte waarbij zelfstandige elementen door hun interactiviteit en wederzijdse afhankelijkheid een onlosmakelijk geheel vormen. Als dit onlosmakelijke geheel verandert, is sprake van gebiedsontwikkeling als actie. Het is hierbij niet noodzakelijk dat die verandering gestuurd is door ontwikkelaars of overheden, of dat ontwikkelende partijen zich er bewust van zijn dat er iets als gebiedsontwikkeling plaatsvindt. Echter, zodra de analyse wordt gemaakt dat een ruimtelijke transformatie eigenlijk een gebiedsontwikkeling is of zal zijn, dan kan een bijpassende ontwikkelingsmethode worden gekozen om de transformatie effectief en efficiënt te verwezenlijken. Deze methode wordt óók geduid met het begrip gebiedsontwikkeling. Dat het begrip gebiedsontwikkeling gebruikt wordt om zowel de ruimtelijke verandering, de ontwikkeling, aan te duiden als de ontwikkelingsmethode, is zichtbaar in bovenstaande definities. Wallagh en Tordoir leggen bijvoorbeeld de nadruk op de ontwikkeling, terwijl de Zeeuw de nadruk legt op de ontwikkelingsmethode. Het begrip gebiedsontwikkelingen heeft twee betekenissen, die in de huidige literatuur over gebiedsontwikkeling door elkaar worden gebruikt. Er wordt geen onderscheid gemaakt in de gebiedsontwikkeling als actie, de ontwikkeling zelf, de transformatie, aan de ene kant en de manier waarop de ontwikkeling wordt gerealiseerd, de ontwikkelingsmethode, aan de andere kant. Het feit dat een begrip met twee betekenissen het uitgangspunt is in de huidige literatuur, kan een verklaring zijn voor de algemene conclusies die getrokken worden in de huidige literatuur. Ontwikkeling en ontwikkelingsmethode In dit onderzoek wordt onderscheid gemaakt tussen de twee betekenissen van gebiedsontwikkeling. Op deze manier kan de analyse van gebiedsontwikkeling concreter worden vorm gegeven dan in de huidige literatuur. De activiteit, de ruimtelijke verandering, zal worden aangeduid met het begrip de ontwikkeling (van een gebied). De methode van de ontwikkeling (hoe wordt er ontwikkeld), wordt aangeduid met het begrip ontwikkelingsmethode. GEBIEDSONTWIKKELING de actie, de transformatie = de ontwikkeling de methode, hoe wordt er ontwikkeld? = de ontwikkelingsmethode Figuur 2.1: de twee betekenissen van het begrip gebiedsontwikkeling 6

23 2.2 Gebiedsontwikkeling: relevante elementen Zoals aangegeven in de vorige paragraaf wordt het begrip gebiedsontwikkeling gebruikt om zowel de ontwikkeling van een gebied als de ontwikkelingsmethode te duiden. Naast de ontwikkeling van een gebied en de ontwikkelingsmethode is er nog een element van belang om gebiedsontwikkeling te kunnen analyseren, namelijk het element het gebied. De relevante elementen van gebiedsontwikkeling zijn daarmee: - het gebied (datgene dat ontwikkeld wordt, de uitgangssituatie) - de ontwikkeling (de actie, de transformatie, de verandering) - de ontwikkelingsmethode (hoe er ontwikkeld wordt: hoe en met wie organiseren) Elementen gebiedsontwikkeling GEBIED ONTWIKKELING ONTWIKKELINGSMETHODE uitgangssituatie verandering hoe en met wie organiseren Figuur 2.2: elementen gebiedsontwikkeling Het doel van dit onderzoek is het bieden van een model voor gemeenten, om gebiedsontwikkelingsprocessen inzichtelijk te maken en te kunnen analyseren, en het geven van inzicht in mogelijke sturingsinstrumenten voor het sturen van deze processen. Om gebiedsontwikkelingsprocessen te kunnen analyseren, is het van belang om de elementen van gebiedsontwikkeling zo goed mogelijk te identificeren, waarna de elementen geanalyseerd kunnen worden. Pas na een analyse van een gebiedsontwikkeling, is het mogelijk te bepalen hoe een procesmanager de ontwikkeling kan sturen. De analyse van gebiedsontwikkeling zal moeten bestaan uit een analyse van alle elementen van gebiedsontwikkeling. Dit betekent een analyse van het gebied, een analyse van de ontwikkeling en een analyse van de ontwikkelingsmethode. De kenmerken van de verschillende elementen worden hierna kort besproken Gebied Het gebied is de uitgangssituatie van de ontwikkeling: het bestaande gebied dat ontwikkeld gaat worden. De definities van gebiedsontwikkeling geven aan dat het gaat om een duidelijk begrensd gebied (Wallagh en Toirdoir), om een totaal gebied, in al haar facetten (Maas) en om een groot gebied (Peek). Dit gebied is het onderwerp van een fysieke en functionele transformatie met ruimtelijke, sociale, economische en culturele opgaven die in samenhang worden ontwikkeld (Wallagh). Het gebied is op een bepaalde manier, met bepaalde functies ingericht en zal na de ontwikkeling op een andere manier, eventueel met andere functies zijn ingericht. Een gebied kan hierbij tegenover een project of omwille van duidelijkheid, object worden gezet. Waar een object een zelfstandige en ondeelbare eenheid is, daar is een gebied een geheel dat uit meerdere elementen bestaat. Deze elementen vormen een ruimtelijk en/of functioneel geheel dat meer is dan een simpele optelsom van die elementen. Er is sprake van interactie tussen de elementen en deze zijn in hun functioneren wederzijds afhankelijk van elkaar. 7

24 De huidige literatuur biedt verschillende variabelen waarmee het element gebied geanalyseerd kan worden. In dit onderzoek wordt het element gebied geanalyseerd met de volgende variabelen: - locatie (geografisch, oppervlakte, rechtsmacht); - huidige inrichting (soort functies, vastgoedprogramma) Ontwikkeling Onder de ontwikkeling van een gebied wordt de verandering, de transformatie van een gebied verstaan. Het element ontwikkeling maakt het grootste onderdeel uit van de definities van gebiedsontwikkeling. Het is een fysieke en functionele transformatie met ruimtelijke, sociale, economische en culturele opgaven (Wallagh). Het is een ontwikkeling die zich afspeelt in een krachtenveld waarbinnen partijen met uiteenlopende belangen, posities, rollen, verantwoordelijkheden en risico s te traceren zijn (Wallagh). Een planmatige ontwikkeling van functies, zodanig dat het geheel meer waard is dan de som der delen (Tordoir). Een ontwikkeling van een totaal gebied, in al haar facetten over een lange tijdspanne en over alle fasen van initiatief tot beheer (Maas). In tegenstelling tot objectontwikkeling kenmerkt gebiedsontwikkeling zich door het gelijktijdig ontwikkelen van meerdere elementen. Dit leidt tot een grootschaligere ontwikkelingsopgave, waarbij meerdere partijen zowel een eigen belang als een gemeenschappelijk belang nastreven. Deze elementen zijn interactief en wederkerig, wat betekent dat veranderingen aan het één gevolgen heeft voor het ander. Bovendien kunnen hierdoor belangenconflicten ontstaan tussen deelnemers aan het ontwikkelingsproject. Gebiedsontwikkeling is een complexe taak waarbij een rechtlijnige benadering niet volstaat, maar waarbij een constante interactie en terugkoppeling plaatsvindt tussen ontwikkelingen en betrokken partijen. Voor het element ontwikkeling biedt de literatuur verschillende variabelen voor analyse. In dit onderzoek wordt het element ontwikkeling geanalyseerd met één variabele: verschil tussen huidige inrichting en toekomstige inrichting (verschil in bestemming, functies, vastgoedprogramma en gebruik) Ontwikkelingsmethode De ontwikkelingsmethode geeft aan hoe en met wie de ontwikkeling georganiseerd wordt. Ook over het element ontwikkelingsmethode van gebiedsontwikkeling spreken de definities van gebiedsontwikkeling zich uit. De ontwikkelingsmethode is in samenwerking, binnen een krachtenveld van verschillende partijen (Wallagh). Deze samenwerking is tussen een hoop partijen, zowel publieke als private partijen (Peek). Marktpartijen en overheden participeren risicodragend (Maas). De ontwikkelingsmethode wordt verder gekenmerkt door het verbinden van functies, disciplines, partijen, belangen en geldstromen (de Zeeuw). Ook voor de ontwikkelingsmethode is het interessant om het ontwikkelen van een object tegenover het ontwikkelen van een gebied te zetten. Peek stelt dat de hoge mate van complexiteit zich het best laat sturen met behulp van de principes van procesmanagement, in tegenstelling tot het bij objectontwikkeling gebruikelijke projectmanagement. Projectmanagement stelt zich als doel om door een coherent en goed geplande opvolging van acties duidelijk geformuleerde resultaten te behalen. Procesmanagement daarentegen, zoekt naar manieren om gezamenlijke doelen te bereiken met een groep belanghebbenden, die ieder ook hun eigen doel nastreven (Peek, 2008). Hierbij wordt het commitment van de 8

25 betrokken actoren steeds groter en de risico s steeds kleiner. De kern van procesmanagement bij gebiedsontwikkeling is dan ook om de kwaliteit, effectiviteit en doorlooptijd van de besluitvorming over planvorming, financiering en uitvoering van projecten te organiseren en optimaliseren (Maas, 2008). De analysevariabele(n) voor de ontwikkelingsmethode zijn niet voor handen in de huidige literatuur. De variabele(n) waarmee de ontwikkelingsmethode geanalyseerd kan worden zijn onderwerp van dit onderzoek Focus onderzoek In de huidige literatuur over gebiedsontwikkeling ligt de focus op de elementen gebied en ontwikkeling. Het gaat met name om de actie, de transformatie. Deze elementen geven de harde kant van gebiedsontwikkeling weer: wat wordt er ontwikkeld. Het zijn de elementen die tastbaar zijn en die feitelijk geanalyseerd kunnen worden. In dit onderzoek wordt een model ontworpen voor de analyse en sturing van gebiedsontwikkelingsprocessen. Omdat de huidige literatuur voldoende inzicht geeft in de elementen gebied en ontwikkeling zal de focus van dit onderzoek niet liggen op deze elementen maar op het element ontwikkelingsmethode. Het element ontwikkelingsmethode kan, in tegenstelling tot de elementen gebied en ontwikkeling, gezien worden als de zachte kant van gebiedsontwikkeling: hoe wordt er ontwikkeld. Het is het element dat meer ongrijpbaar is en meer op gevoel geanalyseerd zal worden. Dat de focus ligt op de ontwikkelingsmethode wil niet zeggen dat de elementen gebied en ontwikkeling onbelangrijk zijn. Deze elementen bepalen namelijk het soort ontwikkelingsmethode, dat passend is. De kenmerken van het ene element zijn bepalend voor de kenmerken van het volgende element. De kenmerken van het gebied (dat wat ontwikkeld wordt) zullen bepalend zijn voor het soort ontwikkeling dat kan plaatsvinden. De kenmerken van het soort ontwikkeling, zijn op hun beurt weer van invloed op de ontwikkelingsmethode. GEBIED ONTWIKKELING ONTWIKKELINGSMETHODE Figuur 2.3: afhankelijkheden tussen de elementen van gebiedsontwikkeling Dit onderzoek richt zich op het vinden van de juiste analysevariabele(n) waarmee de ontwikkelingsmethode inzichtelijk gemaakt kan worden. Er zijn weinig concrete handvatten om inzicht te krijgen in de aansturing van gebiedsontwikkelingsprocessen. Literatuur uit de beleidswetenschap en bedrijfskunde biedt echter wel een breed scala aan theorieën en inzichten op het gebied van sturing van processen. Door de bestaande theorieën over aansturing en besturing toe te passen op de kenmerken van de elementen gebied en ontwikkeling is het mogelijk het proces van gebiedsontwikkeling beter inzichtelijk te maken, te analyseren en handvatten te bieden voor de manier van handelen in een dergelijk proces. 9

26 In onderstaande figuur zijn de elementen van gebiedsontwikkeling en de variabelen waarmee de elementen geanalyseerd kunnen worden weergegeven. Elementen gebiedsontwikkeling GEBIED ONTWIKKELING ONTWIKKELINGSMETHODE uitgangssituatie WAT feiten, tastbaar verandering WELKE feiten, tastbaar hoe en met wie organiseren HOE ongrijpbaar, gevoel Analysevariabelen - Locatie - Huidige inrichting Verschil huidige en toekomstige inrichting Analysevariabele(n): onderwerp van onderzoek Figuur 2.4: elementen gebiedsontwikkeling en analysevariabelen 2.3 Gebiedsontwikkeling: benodigde middelen en beschikbaarheid Om een gebied te kunnen ontwikkelen zijn bepaalde middelen nodig. Er is bijvoorbeeld eigendom over de grond nodig en geld en kennis om te kunnen ontwikkelen. Het soort middelen dat nodig is voor het ontwikkelen van een gebied wordt in dit onderzoek aangeduid met, en beperkt tot, de volgende middelen: - Geld; - Grond; - Kennis; - Planologische toestemming. De benodigde middelen zijn in het bezit van bepaalde partijen. Om de gebiedsontwikkeling mogelijk te maken is het noodzakelijk dat deze partijen hun middelen inzetten ten behoeve van de ontwikkeling. De ontwikkeling van een gebied is afhankelijk van de bereidheid van partijen, om hun middelen in te zetten voor de ontwikkeling. Deze afhankelijkheid is in onderstaande figuur weergegeven. Partijen die middelen bezitten bepalen welke en hoeveel middelen ingezet worden voor de gebiedsontwikkeling. Dit bepaalt de beschikbaarheid van middelen en dat bepaalt weer de mogelijkheid van de ontwikkeling. partijen die middelen bezitten bereidheid inzet middelen voor ontwikkeling beschikbaarheid middelen mogelijkheid ontwikkeling Figuur 2.5: afhankelijkheid gebiedsontwikkeling van middelen De partijen die in het bezit zijn van middelen en daarmee de beschikbaarheid van middelen voor de gebiedsontwikkeling bepalen, worden in dit onderzoek aangeduid met, en verdeeld over, de volgende partijen: - Overheid; - Maatschappelijke organisaties; - Woningcorporaties; - Marktpartijen. 10

27 Er dienen voldoende middelen beschikbaar te zijn voor de gebiedsontwikkeling. In dat geval kan de ontwikkeling gerealiseerd worden. Indien er niet voldoende middelen beschikbaar zijn, is het noodzakelijk een balans aan te brengen in de benodigde middelen en de beschikbaarheid van die middelen. Het vergroten van de beschikbaarheid van middelen, wordt in dit onderzoek gelijk gesteld aan het vergroten van de bereidheid van actoren tot inzet van middelen. Hierbij wordt de aanname gedaan dat de bereidheid van actoren tot inzet middelen, de beschikbaarheid van middelen rechtstreeks bepaalt. De benodigde middelen worden bepaald door de elementen gebied en ontwikkeling. De beschikbaarheid van middelen wordt bepaald door de partijen die handelen om de gebiedsontwikkeling mogelijk te maken. Dit is in onderstaande figuur weer gegeven. Elementen gebiedsontwikkeling GEBIED ONTWIKKELING ONTWIKKELINGSMETHODE uitgangssituatie verandering hoe en met wie organiseren Analysevariabelen - Locatie - Huidige inrichting Verschil huidige en toekomstige inrichting Ontwikkelingsmethode = Interactie tussen partijen Middelen nodig voor ontwikkeling gebied: - Gebied - Grond - Kennis - Planologische toestemming Partijen die over middelen beschikken: - Overheid - Maatschappelijke organisaties - Woningcorporaties - Marktpartijen Analyse (on)balans Benodigde middelen Bereidheid partijen tot inzet middelen (beschikbaarheid middelen) Figuur 2.6: balans tussen benodigde middelen en bereidheid partijen tot inzet middelen 2.4 Gebiedsontwikkeling: kern is interactie tussen partijen Dit onderzoek richt zich op de analyse van de ontwikkelingsmethode van gebiedsontwikkeling. Het gaat daarbij om de organisatie van het gebiedsontwikkelingsproces: hoe en met wie wordt het georganiseerd? De kern van gebiedsontwikkeling is de interactie tussen meerdere partijen. Partijen zijn wederzijds afhankelijk van elkaar. Partijen hebben elk bepaalde middelen die nodig zijn voor de ontwikkeling van een gebied. Ze zijn daarom genoodzaakt een bepaalde vorm van interactie aan te gaan. De ontwikkelingsmethode is een vorm van interactie tussen partijen. Om de ontwikkelingsmethode te kunnen analyseren, is dan ook een analyse nodig van interactie tussen partijen. 11

28 2.5 Conclusie vooronderzoek en startmodel analyse Het vooronderzoek naar gebiedsontwikkeling heeft bepaalde uitgangspunten voor het onderzoek opgeleverd: 1. Het begrip gebiedsontwikkeling wordt gebruikt als aanduiding van zowel een ruimtelijke verandering als van een methode hoe deze verandering het beste kan worden aangestuurd. 2. Om gebiedsontwikkelingen te kunnen analyseren is analyse nodig van de drie elementen van gebiedsontwikkeling: gebied, ontwikkeling en ontwikkelingsmethode. De analysevariabelen van de elementen gebied en ontwikkeling zijn bepaald in dit hoofdstuk. De variabele(n) waarmee de ontwikkelingsmethode geanalyseerd kan worden zijn onderwerp van dit onderzoek. 3. Er dienen voldoende middelen beschikbaar te zijn voor de gebiedsontwikkeling. De benodigde middelen worden bepaald door de elementen gebied en ontwikkeling. De beschikbaarheid van middelen wordt bepaald door de partijen die handelen om de gebiedsontwikkeling mogelijk te maken. De bereidheid van de partijen om hun middelen in te zetten voor de gebiedsontwikkeling bepaalt de beschikbaarheid van middelen. 4. De elementen gebied en ontwikkeling bepalen samen welke middelen nodig zijn voor de gebiedsontwikkeling. De ontwikkelingsmethode is een vorm van interactie tussen partijen en is bepalend voor de beschikbaarheid van middelen. Aan de hand van bovenstaande uitgangspunten kan de definitie van gebiedsontwikkeling bepaald worden. Daarnaast is het mogelijk om een startmodel voor analyse van gebiedsontwikkelingsprocessen neer te zetten. Definitie gebiedsontwikkeling Gedurende het proces moet er voortdurend overeenstemming komen tussen de partijen over de inzet van middelen om tot ontwikkeling te kunnen komen. Eigenlijk is gebiedsontwikkeling daarom een complex interactieproces over de inzet van middelen. In dit onderzoek wordt de volgende definitie gegeven voor het begrip gebiedsontwikkeling: Gebiedsontwikkeling is een complex interactieproces tussen een veelheid aan actoren, die overeenstemming moeten bereiken over de inzet van middelen, om een samenhangend gebied te kunnen ontwikkelen. 12