Voorwoord. Jan van den Bos, Algemeen Directeur van de Arbeidsinspectie

Transcriptie

1 Voorwoord De Arbeidsinspectie is er voor het toezicht op de naleving van wetgeving over arbeidsomstandigheden, illegale tewerkstelling en het wettelijk minimumloon. Als toezichthouder bevorderen we verantwoordelijk en integer gedrag van werkgevers en werknemers. Inspecteurs hebben daarbij ruimte om op basis van hun professionaliteit afhankelijk van de aangetroffen situatie een juiste balans te kiezen tussen informeren, ondersteunen en sanctioneren. Altijd met het oogmerk dat iedereen op grond van de wet zijn werk in een veilige en eerlijke omgeving moet kunnen doen, maar tegelijkertijd zodanig dat het toezicht voor de werkgever niet meer last veroorzaakt dan nodig. Dat betekent hard waar het moet, en zacht waar het kan. In dit jaarverslag vindt u een overzicht van de activiteiten en bevindingen van het afgelopen jaar. Kennis en bevindingen delen met vertegenwoordigers van werkgever- en werknemersorganisaties en andere branche- en professionele organisaties vinden we belangrijk gedurende het hele jaar. De inbreng van kennis van buiten bij de voorbereiding van projecten en brochures en de bereidheid is onontbeerlijk. Onze projectresultaten geagendeerd zien in de branches als aangrijpingspunt voor verdere verbeteringen versterkt de zin van ons werk. Sinds 1 januari 2009 ben ik, Jan van den Bos, de nieuwe directeur generaal Uitvoering, Handhaving en Bedrijfsvoering en tevens de algemeen directeur van de Arbeidsinspectie. Ik verantwoord in dit jaarverslag over 2008 dus activiteiten van anderen. En die anderen verdienen daarvoor lof. Mijn voorganger Jaap Uijlenbroek en vanaf september zijn waarnemer Lex van Dijk en natuurlijk de inspecteurs en alle andere medewerkers. Zij zijn er in 2008 in geslaagd om tijdens een ingrijpende verbouwing van de organisatie het toezicht op peil te houden. De Arbeidsinspectie maakt vanaf 2009 samen met de Sociale Inlichtingen en Opsporingsdienst SIOD en het Agentschap deel uit van het directoraat-generaal Uitvoering, Handhaving en Bedrijfsvoering (DG UHB) van het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid. Daarmee wordt de kennis en ervaring van de toezichthoudende en uitvoerende diensten van het Ministerie van SZW gebundeld. Toezicht en uitvoering zijn nu rechtstreeks vertegenwoordigd in het Managementteam van SZW. Dat versterkt de mogelijkheden om inzichten van beleid, toezicht en uitvoering, ieder vanuit de eigen optiek maar tegelijkertijd in onderlinge wisselwerking, optimaal tot hun recht te laten komen. Jan van den Bos, Algemeen Directeur van de Arbeidsinspectie

2 Inhoud 1. Samenvatting Trends en ontwikkelingen Het werkveld arbeidsomstandigheden en werk- en rusttijden Het werkveld arbeidsmarktfraude Het werkveld major hazard control Tabel met kerngegevens AI Arbeidsomstandigheden, werk- en rusttijden Algemeen beeld van het werkveld Risicoanalyse Monitoren Resultaten actieve inspectieprojecten Onderzoek ongevallen en klachten Werk- en rusttijden Kinder- en jeugdarbeid Resultaten in afzonderlijke sectoren en branches Overige activiteiten Samenwerking met andere Arbeidsinspecties in Nederland en Europa Bestrijding Arbeidsmarktfraude Algemeen beeld Inspectieresultaten Interventieteams Ontwikkelingen Samenwerking in het toezicht Het werkveld Major Hazard Control Algemeen beeld van het werkveld Resultaten inspecties en onderzoek Meerjarige trends en ontwikkelingen Samenwerking in het toezicht Financiën Uitgaven Inkomsten uit bestuurlijke boetes 35 4 Jaarverslag arbeidsinspectie 2008

3 6. Bedrijfsvoering en personeel Kwaliteitszorg Personeel Integriteit Klachten over gedrag inspecteurs en klachten bij de Ombudsman Geweld tegen inspecteurs en trauma-opvang 39 Bijlagen: Context, taken, bevoegdheden, werkterrein, visie en missie 2. Organisatie en positionering AI in 2008 en in AI-betrokkenheid bij toezichtsdomeinen en de voortgang 4. Overzicht van gebruikte afkortingen Onderstaande bijlagen zijn te raadplegen op <>jaarplan/jaarverslag 5. Cijfermatig overzicht vestigingenregister AI 6.a Cijfermatig overzicht toezicht op arbeidsomstandigheden en arbeidstijden 6.b Projectresultaten sectoraanpak arbeidsomstandigheden 7. Cijfermatig overzicht toezicht op arbeidsmarktfraude 8. Cijfermatig overzicht toezicht op majeure risico s 9. Bezwaar en beroep 10. Uitwisseling zaakinformatie met Europese collega-toezichthouders 11. Wet- en regelgeving waar de AI toezicht op houdt 12. English Summary and key figures Jaarverslag arbeidsinspectie

4 6 Jaarverslag arbeidsinspectie 2008

5 1. Samenvatting 1.1 Trends en ontwikkelingen De directies Arbeidsomstandigheden, Arbeidsmarktfraude en Major Hazard Control realiseerden in 2008 hun doelstellingen wat betreft voorgenomen inspecties. De belangrijkste trends per werkveld volgen hieronder, te weten: het toezicht op arbeidsomstandigheden, het bestrijden van arbeidsmarktfraude en het toezicht op het voorkomen van majeure ongevallen en rampen. Ook schetsen we de ontwikkelingen aangaande samenwerking met andere inspecties en het terugdringen van toezichtgebonden administratieve lasten voor het bedrijfsleven. Toezicht op arbeidsomstandigheden De trend: het percentage interventies is gelijk gebleven, maar ze worden beter opgevolgd De Arbeidsinspectie vindt bij inspecties op het terrein van arbeidsomstandigheden in 56% van de gevallen aanleiding te interveniëren. Dit percentage schommelt al jaren rond de 55%. Ongeveer 15% van de interventies bestond uit een interventie met een stimuleringsbrief ; een in 2007 geïntroduceerde vorm van interventie onder het wettelijk instrumentarium van een eis of een formele waarschuwing. Een geleidelijke trend is dat bij hercontroles vaker blijkt dat de zaak op orde is gebracht. Slechts in 2% van de gevallen volgt bij een controle van de gemaakte afspraken een boete of een ander zwaar instrument. Over een periode van 5 jaar is dat een geleidelijke daling van 6% naar 2% interventies bij hercontrole. De Arbeidsinspectie geeft iets minder boetes maar wel zwaardere boetes De Arbeidsinspectie legde in 2008 wat minder boetes op dan in de voorgaande jaren maar wel zwaardere. Het gemiddelde boetebedrag is vanaf 2006 bijna verdubbeld. De som van de boetes voor het overtreden van de Arbeidsomstandighedenwet en/of Arbeidstijdenwet is van 5,3 miljoen in 2006, gestegen via 6,8 miljoen in 2007 naar 9,8 miljoen in De daling van het aantal opgelegde boetes met 5 % heeft te maken met soepelere regels ten aanzien van de Risico-inventarisatie en -evaluatie voor de kleinere bedrijven. Het gemiddelde hogere boetebedrag heeft te maken met de herziening van de Arbeidsomstandighedenwet en de wijziging van de tarieflijst boetenormbedragen. Daarin weerspiegelt zich het resultaat van het uitgangspunt: hard optreden waar het moet en zacht waar het kan. De toetsing van Arbo-catalogi is op stoom gekomen De sociale partners zijn in 2008 actief aan de gang gegaan met het maken van Arbo-catalogi. De Arbeidsinspectie krijgt er routine in deze te toetsen. Dat toetsen op adequaat invullen van doelvoorschriften gebeurt marginaal dat wil Jaarverslag arbeidsinspectie

6 zeggen de inhoud is aan sociale partners, maar de Arbeidsinspectie kijkt naar de duidelijkheid van de werkingsfeer, de openbaarheid, de toegankelijkheid en éénduidigheid van de teksten, of de opstellers de werkgevers en werknemers vertegenwoordigen in het werkgebied en de eventuele strijdigheid met publieke regelgeving. In 2007 werden er nog maar zes catalogi ter toetsing aan de AI aangeboden, eind 2008 waren het al 39 catalogi. Inmiddels zijn er 30 door de AI getoetst waarvan 28 geheel of gedeeltelijk goedgekeurd en twee afgewezen. De pijplijn voor 2009 zit vol met concepten, waaraan sociale partners hard werken. De vernieuwing van de sectoraanpak en dan met name de voorlichting via sectorbrochures over arbeidsomstandigheden is naar een hogere versnelling geschakeld De Arbeidsinspectie mikt op het verder versterken van betrokkenheid en draagvlak van werkgevers en werknemers op sectorniveau en in bedrijven. Ze doet dat met de sectoraanpak, arbobranchebrochures en met het nieuwe inspecteren. In 2007 waren er vier pilot brochures gereed. Eind 2008 waren er al 32 brochures en waren er nog 25 in de maak. De arbobranchebrochures van de AI worden in overleg met sociale partners uit sectoren gemaakt en ingezet rondom inspecties. De belangrijkste risico s en wettelijke doelen in een sector of branche worden aangegeven om de aandacht verscherpt te richten op datgene dat essentieel is voor de naleving in die branche of sector. Bestrijden van arbeidsmarktfraude De trend is dat bij inspecties minder illegale werknemers worden aangetroffen Het aantal inspecties waarbij een overtreding van de Wet arbeid vreemdelingen (Wav) werd vastgesteld daalde in 2008 verder. In 2006 werd bij 23% van de inspecties een overtreding van de Wav geconstateerd, in 2007 nog bij 18% en in 2008 bij 16%. Het gemiddelde aantal vreemdelingen per overtreding op de Wav daalde van gemiddeld 2,1 in 2006 naar 1,4 in 2007 en 1,2 in Het aantal illegaal tewerkgestelden waarvoor een boeterapport is opgemaakt daalde in die jaren van in 2006 naar in 2007 en naar in Het aantal meldingen over illegale tewerkstelling daalde van rond de 3000 in 2006 en 2007 naar 1446 in Er is relatief weinig onderbetaling ten opzichte van de Wet Minimumloon geconstateerd in 2008 Het aantal boetes voor overtreding van de Wet Minimumloon en minimumvakantiebijslag (WML) in dit eerste volledige jaar van verscherpt toezicht met administratieve sanctiemogelijkheid bleef beperkt tot 26 boetes voor 229 overtredingen. Daarmee bleef het aantal geconstateerde overtredingen binnen redelijke proporties. Het geeft geen indicaties dat het opengaan van de arbeidsmarkt voor werknemers uit acht Midden- en Oost-Europese lidstaten in mei 2007 tot massieve uitbuiting heeft geleid. De klachten van deze werknemers die ons in 2008 bereikten, concentre- 8 Jaarverslag arbeidsinspectie 2008

7 ren zich vaker op het niveau boven dit wettelijke minimum. Het gaat dan vaak over de naleving van de cao, huisvesting, ziektekosten en dergelijke. De Arbeidsinpectie heeft in 2008 haar toegankelijkheid voor klachten over hun werk en beloning voor buitenlanders verhoogd door de introductie van elektronische meldingsformulieren in de talen van Midden- en Oost-Europa. Klachten over niet-naleving van cao s worden aan meldpunten van sociale partners doorgegeven en klachten over kwaliteit en veiligheid van huisvesting aan gemeenten. Het feit dat men hier nu legaal werkt maakt het merkbaar makkelijker een klacht bij de Arbeidsinspectie in te dienen over beloning of arbeidsomstandigheden. Rampenpreventie Bedrijven onder toezicht van AI Major Hazard Control gemiddeld eens per twee jaar geïnspecteerd De MHC-inspecteurs verrichtten in 2008 meer inspecties en controles. Bedrijven die op grond van het Besluit Risico s Zware Ongevallen (BRZO) aan hoge eisen met betrekking tot veiligheid moeten voldoen en bedrijven die grotere hoeveelheden gevaarlijke stoffen in huis hebben waarvoor een Aanvullende Risico Inventarisatie en Evaluatie (ARIE) verplicht is worden nu gemiddeld eens per twee jaar geïnspecteerd. Veiligheidscultuur en onderhoudssytemen verdienen blijvend aandacht Uit de analyse van onderzochte incidenten blijkt dat de AI/ MHC zorg houdt over de stand van het onderhoud en onderhoudssystemen. Mede onder invloed van het onderzoek naar een ramp bij een raffinaderij van BP in Texas in 2005 is een ontwikkeling gaande gericht op meer aandacht voor leiderschap en veiligheidscultuur en de meting van prestaties van bedrijven met zogeheten veiligheidperformance indicatoren. Het bedrijfsleven binnen de procesindustrie heeft zich uitgesproken om hier een actieve positie in te nemen. De directie AI/MHC was in 2008 actief bij deze ontwikkelingen betrokken. Gelukkig was 2008 een jaar zonder grote industriële rampen in Nederland. Samenwerken met andere toezichthouders en het terugdringen van inspectielast De uitbouw van de samenwerking met andere inspecties is voortgezet Het Programma Vernieuwing Toezicht is een opdracht aan de rijksinspecties, verenigd in de Inspectieraad. Die bredere opdracht is een samenwerkingsverband tussen de rijksinspecties dat effectief en professioneel optreedt, werkt met hoogwaardige inspectiemethoden, de tanden laat zien als Jaarverslag arbeidsinspectie

8 het nodig is, maar geen overbodige last veroorzaakt. De Directie AI/Arbeidsomstandigheden heeft een trekkende rol vervuld in de samenwerkings-verbanden bouw, hout, metaal, papier en karton, beton, textiel en kunststof en rubber en is actief betrokken bij vele andere. In de metaal, papier en karton en textiel zijn in 2008 toezichtslastmetingen verricht, die allen geen grote last vanuit de Arbeidsinspectie lieten zien. In de bouw en hout en de metaal zijn gezamenlijke inspectieloketten gerealiseerd. Te bezien is nu of ze in deze sectoren aanslaan. De directie AI/Arbeidsmarkt- fraude heeft in 2008 de bestaande samen-werking met vreemdelingenpolitie, UWV, SVB en belastingdienst in interventieteams verder uitgebouwd, waarbij in 2008 met name samenwerking met de Belastingdienst en SIOD is geïntensiveerd. De directie AI/Major Hazard Control werkt bij de uitvoering van inspecties in het kader van het Besluit Risico s zware ongevallen (BRZO) nauw samen met de toezichthouders namens het bevoegde gezag voor Milieu-bescherming en Rampenbestrijding. In 2008 is verder gewerkt aan een gezamenlijk toezichtmodel met gezamenlijke procesbeschrijvingen, een gezamenlijke inspectiemethodiek en gezamenlijke geautomatiseerde inspectieondersteuning. Het uitwisselen van zaakinformatie en de samenwerking met andere Europese Arbeidsinspecties en collega toezichthouders is nadrukkelijk geïntensiveerd. Het aantal informatie-uitwisselingen over concrete zaken verdubbelde in 2008 ten opzichte van Het betreft 150 zaken waarbij vooral samenwerking met de Poolse, Belgische en Duitse toezichthouders plaats vond. Lastenmetingen verricht en terugdringen toezichtslast Uit de lastenmetingen blijkt niet zozeer een toezichtslast van de Arbeidsinspectie. Wel was er bij een aantal metingen sprake van ergernis over de opstelling van inspecteurs of als ondeskundig betitelde inbreng door inspecteurs. De inzet lag in 2008 en ligt de komende jaren op het verder versterken van de professionaliteit van inspecteurs en op het goed omgaan met de discretionaire ruimte om aangepast en situatiespecifiek te reageren. Om de administratieve toezichtslast van inspecties verder te verminderen is de Arbeidsinspectie in 2008 de weg van e-governance gaan verkennen. In 2008 heeft de Arbeidsinspectie een project voorbereid voor elektronische melding- en zoals voor het melden van een bouwproject of het verwijderen van asbest, gericht op het besparen van administratieve lasten voor bedrijven en om met meerdere inspectiediensten gebruik te kunnen maken van dezelfde data. Efficiëntie verbetering Innen boetes veel succesvoller 2008 was het eerste jaar dat de inning van de boetes door het Centraal Justitieel Incasso Bureau (CJIB) gebeurde en het Ministerie zelf; de directie GOB, zich meer op de nog openstaande zaken kon concentreren. De inning is uiteindelijk 41,5 miljoen en dat is bijna 10 miljoen meer dan begroot, alleen de inning van WML-boetes is wat lager dan begroot. De inning met betrekking tot Wav- en WML-boetes gaat moeizamer dan bij Arbo- en ATW-boetes omdat er meer malafide bedrijven tussen zitten. Bij Arbo- en ATW-boetes wordt al jaren ongeveer 80% geïnd; voor de Wav lag dit altijd beduidend lager. In 2008 is de inning van 28% naar 53% gestegen. Als alle in 2008 afgesproken betalingsregelingen de komende jaren keurig voldaan worden komt de inning over 2008 op 73% van de opgelegde boetes. Volhardendheid bij het innen van de boetes blijft van belang voor de rechtstaat. Bezwaar en beroep in 2008 weer bijgewerkt en op orde In 2008 is extra capaciteit ingezet om achterstanden in de bezwaar- en beroepszaken weg te werken: de actie Schoon schip. De Arbeidsinspectie heeft in 2008 de achterstanden in bezwaar- en beroepzaken weggewerkt. De werkvoorraad nam af van 800 bezwaarschriften op 1 januari 2008 naar 185 op 31 december Meer arbeidsmarktfraudeinspecteurs bij gelijkblijvend personeelsbestand In 2008 is het personeelsbestand van de Arbeidsinspectie ongeveer gelijk gebleven: 884 fulltime equivalents (fte s). Het aantal inspecteurs van AI/AMF steeg echter met ruim 10% tot 184 fte s. Deze stijging van het aantal AMFinspecteurs komt voort uit de door de regering gehonoreerde motie Spekman die extra begrotingsgelden beschikbaar maakte voor toezicht in het kader van het flankerende beleid bij het openstellen van de arbeidsmarkt voor werknemers uit Midden- en Oost-Europese-landen in mei Administratieve functies zijn niet opgevuld, met het oog op de in het regeerakkoord afgesproken taakstelling over de omvang van de Rijksdienst. 1.2 Het werkveld arbeidsomstandigheden en werk- en rusttijden Het werkterrein van de Arbeidsinspectie omvat het toezicht op ongeveer locaties van bedrijven en organisaties en als we zzp-ers meetellen zelfs 1,1 miljoen. Daarbij gaat het om meer dan 7 miljoen werkenden. 10 Jaarverslag arbeidsinspectie 2008

9 Uit op Europees niveau verzamelde data blijkt dat Nederlandse werknemers hun arbeidsomstandigheden als gunstiger beoordelen dan werknemers elders in de EU. 1 Ook een vergelijking binnen sectoren laat zien dat Nederland het relatief goed doet. Binnen de zware sectoren als de industrie en de bouw rapporteren werkenden in Nederland minder fysieke arbeidsrisico s dan in de rest van Europa. Ook op psychosociale arbeidsbelasting scoort Nederland relatief gunstig. De ontwikkeling van beroepsziekten en arbeidsongevallen in Nederland, en de ontwikkeling van verzuim en WIA in-en uitstroom in Nederland vindt u in de Arbobalans 2007/2008 van het Ministerie van SZW. De activiteiten en de inspectieprojecten van de Arbeidsinspectie richten zich - gebaseerd op risicoanalyse - op branches en bedrijven waar sprake is van hoge risico s en lage naleving. Het beeld dat uit onze inspecties wordt gegeven is daardoor minder gunstig dan het gemiddelde beeld. Op 1 januari 2007 is de herziene Arbeidsomstandighedenwet van kracht geworden. Kern daarvan is een grotere rol van de sociale partners bij het invullen van de maatregelen die bedrijven kunnen nemen om aan de wettelijke norm te voldoen. De Arbeidsinspectie speelt daarop in met een vernieuwde sectoraanpak, met arbobranchebrochures en met het nieuwe inspecteren, waarin maatwerk op sector-, branche- en bedrijfsniveau wordt geleverd. Vanuit de analyse van risico s en naleving zijn een aantal sectoren als prioritair aangewezen. In die sectoren wordt gedurende een aantal jaren een aanpak gevolgd waarbij verschillende instrumenten worden ingezet om de naleving te verbeteren en de zelfwerkzaamheid op arbogebied bij de bedrijven en de sociale partners te bevorderen. Met de sectoraanpak wordt tevens ingespeeld op de acties van sociale partners zelf in deze sectoren en branches. Naarmate deze meer actief bezig zijn met een betere naleving van de wettelijke regels, zal de AI terughoudender zijn met inspecties. Rondom inspectieprojecten zet de AI arbobranchebrochures in. Dat is een vorm van nalevingsvoorlichting waarbij de belangrijkste risico s en wettelijke doelen in een sector of branche worden aangegeven. Daarmee wordt de aandacht verscherpt gericht op datgene dat essentieel is voor de naleving in die branche of sector. Eind 2008 waren er 32 van dergelijke brochures beschikbaar en 25 in verschillende stadia van voorbereiding. 2 Inspectieprojecten en handhaving De Arbeidsinspectie richt zich zoveel mogelijk op branches en bedrijven waar op basis van risicoanalyse wordt verwacht dat zich daar de grootste arbeidsrisico s voordoen. Daarvoor wordt gebruik gemaakt van het Arbeidsinspectie Risicomodel Arbeidsomstandigheden (AIRA). Met behulp van de analyse op basis van AIRA - aangevuld met ervaringen uit inspecties en monitoring, opvattingen van beleidsmakers en die van de sociale partners - stelt de Arbeidsinspectie het inspectieprogramma op. Dat bevat een mix van te inspecteren branches en inspectieonderwerpen. Het programma en de daarop gebaseerde planning van de inspecties legt de Arbeidsinspectie vervolgens voor aan de Minister, die deze vaststelt. In 2008 zijn 26 inspectieprojecten binnen diverse bedrijfstakken en branches uitgevoerd, waarbij totaal inspecties zijn uitgevoerd. Dat is in overeenstemming met de voornemens op dit gebied. Bij 56 % van die inspecties zijn bij het eerste bezoek één of meer overtredingen geconstateerd. In het merendeel van de gevallen werden deze overtredingen afgedaan met lichte handhavingsinstrumenten: stimuleringsbrieven, officiële waarschuwingen of eisen tot naleving van de wet, waarbij bedrijven nog de gelegenheid kregen om de tekortkomingen binnen een bepaalde afgesproken tijd weg te nemen. In de overige gevallen ging het om zwaardere handhavingsinstrumenten als inzet van bestuurlijke boetes, stillegging van betreffende werkzaamheden, last onder dwangsom of het aanzeggen van een proces-verbaal of combinaties daarvan. Naar aanleiding van vervolgbezoeken is in 2 % van de gevallen nog een extra handhavingsinstrument ingezet. Meestal betrof dit de bestuurlijke boete. Overzicht van in 2008 geheel afgesloten actieve zaken (inclusief ATW en KEW) Aantallen afgesloten actieve arbozaken HH % Totaal aantal zaken (Arbowet, ATW, % KEW) in 2008 Totaal aantal Arbo/ATW/KEW inspecties % in 2007 Totaal aantal Arbo/ATW/KEW inspecties in % Overzicht Bestuurlijke boetes in 2008 Wet Aantal verzonden Boetebeschikkingen Opgelegd boetebedrag Arbowet Arbeidstijdenwet Totaal Totaal Totaal Bron: Arbobalans 2007/2008, Ministerie van SZW, De arbobrochures zijn gepubliceerd op en te downloaden van de website van de AI: en te bestellen via Postbus 51 Jaarverslag arbeidsinspectie

10 In 2008 is voor 9,8 miljoen aan bestuurlijke boetes opgelegd (1919 keer). 55 Werknemers kregen een boete voor een totaal van Werknemers worden alleen beboet indien zij zichzelf en anderen aan gevaren bloot stellen die zij op grond van hun beroep kennen en de werkgever zich goed heeft ingespannen veilig werken mogelijk te maken. Het totale aantal opgelegde boetes is in 2008 licht gedaald ten opzichte van eerdere jaren. Dat heeft te maken met soepelere regels ten aanzien van de Risico-inventarisatie en -evaluatie voor de kleinere bedrijven, waardoor minder snel een bestuurlijke boete wordt opgelegd. Het gemiddelde boetebedrag is de herziening van de Arbeidsomstandighedenwet in 2007 wel aanmerkelijk hoger geworden in Nederland. Daarin weerspiegelt zich het resultaat van het uitgangspunt: hard optreden waar het moet en zacht waar het kan. Onderzoek van klachten en ongevallen Er zijn in 2008 totaal 969 klachten en 2279 arbeidsongevallen onderzocht. Het aantal meldingen lag hoger. De niet onderzochte klachten behoorden niet tot het terrein van de AI of werden anders afgehandeld. De niet onderzochte ongevallen waren niet meldingsplichtig, gelet op de geringe ernst of de aard van het ongeval, zoals verkeersongevallen bij de uitoefening van het beroep van chauffeur. Door een aanscherping (al in 2006) bij de intake van klachten en als autonome trend loopt het aantal klachten de laatste jaren geleidelijk iets terug. Het aantal ongevalsmeldingen en onderzoeken is de laatste jaren redelijk stabiel. Uit de onderzoeken blijkt dat jonge werknemers en uitzendkrachten, beide met weinig ervaring, een aanmerkelijk hoger risico op een ongeval lopen dan oudere, meer ervaren vaste krachten. De bouw is de sector met het hoogste risico op een meldingsplichtig arbeidsongeval (4,9 x hoger dan het gemiddelde), gevolgd door de industrie (2,4 x hoger dan gemiddeld). In de overige sectoren is milieudienstverlening een uitschieter (3,8 x hoger). Samenwerking tussen inspectiediensten op arboterrein Op het terrein van arbeidsomstandigheden werd en wordt samenwerking gezocht met andere rijksinspectiediensten. In 2008 is op dit terrein gewerkt aan het opzetten van gezamenlijke front-offices, onder andere voor de horeca, de metaal en de bouw. Hierbij wordt getracht zoveel mogelijk daadwerkelijk of virtueel vanuit het perspectief van de ondernemers te komen tot één loket voor het toezicht. Door de Voedsel- en Warenautoriteit is voor de AI het Inspectieproject Vakantiewerk Jeugdigen 2008 in de horeca uitgevoerd. Met VWA wordt gewerkt aan een gezamenlijke strategie voor het markttoezicht op de terreinen waar AI en VWA beide toezichthoudende taken hebben. Het Staatstoezicht op de Mijnen voert al veel langer in het domein delfstoffenwinning toezichthoudende taken uit op het gebied van de arbeidsomstandigheden. In andere inspectiedomeinen, zoals de zorg, zijn gezamenlijke risicoanalyses uitgevoerd en gezamenlijke jaarplannen gemaakt, wordt informatie uitgewisseld en activiteiten afgestemd. Onder regie van de Inspectieraad wordt ook door de AI meegewerkt aan diverse projecten en ontwikkelingen om het toezicht te vernieuwen en daarmee de ervaren inspectielast te verminderen. Personele inzet Voor het toezicht op het terrein van arbeidsomstandigheden en werk- en rusttijden beschikt de AI eind 2008 over 249 fte aan inspecteurs, ongeveer gelijk met het jaar ervoor 3. Voor de sectoraanpak beschikt AI/Arbo over ca. 22 landelijk projectleiders en projectsecretarissen. Ter ondersteuning van het inspectiewerk en de sectoraanpak waren ca. 36 specialisten van verschillende disciplines beschikbaar. 1.3 Het werkveld Arbeidsmarktfraude Net als bij arbo is de rand van het werkveld overal waar in Nederland gewerkt wordt. De inspectiecapaciteit wordt ingezet in die sectoren waar de naleving van wet- en regelgeving laag is en op thema s die politieke prioriteit hebben (Wet minimumloon en minimumvakantiebijslag, uitzendbureaus). Dat gebeurt op basis van een risicoanalyse. Een relatief klein deel van haar capaciteit besteedt de Arbeidsinspectie jaarlijks aan sectoren waarvan nog niet bekend is hoe het gesteld is met de naleving. Zo is in 2008 de sector afvalverwerking gecontroleerd. Er zijn nauwelijks overtredingen in deze sector geconstateerd. Resultaten van de inspecties In 2008 is de Arbeidsinspectie zaken gestart op het terrein arbeidsmarktfraude (in , in ). Bij deze zaken waren ongeveer werkgevers/particuliere opdrachtgevers betrokken. Bij van deze zaken zijn een of meerdere overtredingen van de Wav en/of de WML geconstateerd. Hierbij ging het om illegaal tewerkgestelde werknemers en 229 werknemers ten aanzien waarvan de werkgever een overtreding van de WML had begaan. 3 Vergelijking met de cijfers van fte s en fte s is niet goed mogelijk. In die jaren is ook enige inspectiecapaciteit van specialisten meegewogen. Aangezien het feitelijk inspecteren door specialisten verder is afgenomen is besloten dit vanaf 2008 niet meer mee te tellen. 12 Jaarverslag arbeidsinspectie 2008

11 De interventieteams hebben inspecties verricht, waarvan bij 335 sprake was van een of meerdere overtredingen van de Wav en/of de WML. Bij de overtredingen waren 391 vreemdelingen betrokken. In 2008 is het aantal inspecties waarbij de Arbeidsinspectie een overtreding van de Wav en/of de WML heeft geconstateerd, verder gedaald. Bij 16% van de inspecties zijn één of meer overtredingen geconstateerd, in 2007 was dit 18% en in 2006 nog 23%. Het aantal illegaal tewerkgestelde personen per overtreding is ook gedaald, van gemiddeld 2,1 persoon per overtreding in 2006 naar 1,4 in 2007 en gemiddeld 1,2 persoon in Er is logischerwijze een verschuiving zichtbaar in de nationaliteit van de illegaal tewerkgestelde personen nu de werknemers uit 8 MOE-landen legaal zijn. Meer dan een kwart hiervan is afkomstig uit Bulgarije. Deze verschuiving is zichtbaar in bijna elke sector waarin de Arbeidsinspectie heeft gecontroleerd. Het aantal aangetroffen illegale werknemers uit Bulgarije en Roemenië samen was in 2006: 445, in 2007: 641 en in 2008: 738 illegale werknemers. De afname is onder meer te verklaren door het vrij verkeer van werknemers uit de nieuwe lidstaten van de Europese Unie, ingegaan in mei Veel van de voorheen illegaal tewerkgestelden kwamen uit deze landen. Ook de aanhoudende inspectiedruk en de inzet van sectoren zelf om illegale tewerkstelling te bestrijden heeft hieraan bijgedragen. In de eerste drie maanden van 2008 heeft de Arbeidsinspectie veel inspectiecapaciteit besteed aan het controleren van de naleving van de WML. Hierbij is een gering aantal overtredingen geconstateerd. Gebleken is dat de gerichte WML-controles niet veel meer resultaat opleveren dan de gecombineerde Wav/WML-controles. In totaal zijn boetebeschikkingen opgelegd aan overtreders van de Wav en de WML. Er is logischerwijs een verschuiving zichtbaar in de nationaliteit van de illegaal tewerkgestelde personen nu werknemers uit acht Midden- en Oost Europese landen legaal zijn. Samenwerking De Arbeidsinspectie werkt samen met andere inspectie- en opsporingsdiensten. In interventieteams; samenwerkingsverbanden tussen de Arbeidsinspectie, de Belastingdienst, de Sociale Verzekeringsbank (SVB), het Uitvoeringsorgaan Werknemersverzekeringen (UWV), gemeenten en politie, wordt gezamenlijk geïnspecteerd. Deze teams richten zich op een bepaalde sector, regio of wijk. Ook bij de eigen AI-inspecties is waar nodig samengewerkt met de Belastingdienst en de politie. De SIOD was de AI behulpzaam door het leveren van risicoanalyses, zowel voor de interventieteams als voor AI-projecten. Naast het gezamenlijk inspecteren heeft de AI met diverse diensten gegevens uitgewisseld om zo efficiënt en effectief mogelijk te kunnen opereren. Met de Belastingdienst is in 2008 intensief contact geweest om een convenant op te stellen om gegevens uit te kunnen gaan wisselen op het terrein van arbeidsmarktfraude. Op basis van gegevens van de IND verricht de AI onderzoeken naar kennismigranten. In 2008 is afgesproken om gegevens te gaan uitwisselen over werkende studenten. In 2009 gaat de AI hier meer onderzoek naar doen in verband met indicaties van misbruik van wettelijke regelingen door werkende studenten en/of hun werkgevers. De Arbeidsinspectie heeft in 2008 regelmatig afgestemd met werkgevers- en werknemersorganisaties. Dit was enerzijds in het kader van het flankerende beleid bij de invoering van het vrije verkeer van werknemers uit de nieuwe lidstaten, Jaarverslag arbeidsinspectie

12 anderzijds in het kader van inspectieprojecten (aankondiging van de start dan wel bespreking van de resultaten). Personele inzet In september 2008 zijn 32 nieuwe inspecteurs ingestroomd. Deze worden in 2009 na afronding van hun opleiding volledig inzetbaar. Eind 2008 bedroeg het aantal arbeidsmarktfraude inspecteurs 184 fte s. 1.4 Het werkveld Major Hazard Control Het werkveld bestaat uit 350 bedrijven die op grond van het Besluit Risico s Zware Ongevallen (BRZO) aan hoge eisen met betrekking tot veiligheid moeten voldoen en op circa 400 bedrijven die in verband met aanwezigheid van grotere hoeveelheden gevaarlijke stoffen een Aanvullende Risico Inventarisatie en Evaluatie (ARIE) moeten maken. In totaal werden 370 Major Hazard Control-inspecties uitgevoerd waarbij in 45% van de gevallen werd geïntervenieerd, variërend van een waarschuwing tot en met een procesverbaal. Twee situaties hebben geleid tot extra benodigde inzet vanuit de directie MHC: een strafrechtelijk onderzoek onder leiding van het Openbaar Ministerie en de toepassing van een Last onder Dwangsom om een bedrijf onder bestuursdwang te bewegen tot een veiliger bedrijfsvoering. In 2008 waren speerpunten in de aanpak: de naleving van de Europese ATEX-richtlijnen, deze gaan over explosieve atmosferen en de richtlijnen over drukapparatuur. Bundeling van de inspectieresultaten op het aandachtsveld ATEX leidde tot nader overleg met het bedrijfsleven, voor drukapparatuur wordt dit begin 2009 verwacht. Er heeft zich in 2008 een aantal incidenten voorgedaan met persoonlijk letsel, echter geen met dodelijke afloop. De directie heeft deze incidenten onderzocht en passende handhavingsinstrumenten ingezet. Resultaten Het ontbreken van een goede inventarisatie van de gevaren en een daarop gebaseerde beoordeling van de risico s is de belangrijkste tekortkoming waardoor de zorg voor veilige arbeidsomstandigheden niet goed wordt gerealiseerd. Uit de analyse van ongevallen en incidenten in het voorgaande jaar volgt dat onjuiste of niet goed gebruikte procedures tijdens de normale bedrijfsvoering vaak een rol hebben gespeeld. De rol van een niet passende onderhoudsstrategie (als onderdeel van een onderhouds-managementsysteem) wordt weliswaar iets kleiner (onder de 30%), maar is nog steeds een belangrijke factor. Samenwerking De directie Major Hazard Control werkt bij de uitvoering van BRZO-inspecties nauw samen met de toezichthouders namens het bevoegde gezag voor Milieu en Rampenbestrijding zoals de Inspectiedienst VROM, brandweer, provincies en gemeenten. Ook inspecties op naleving van de ARIE-plicht; de plicht tot het maken van een aanvullende risico-analyse en -evaluatie voor bedrijven die met bepaalde hoeveelheden gevaarlijke stoffen werken, vinden plaats in nauwe afstemming met deze zelfde collega-toezichthouders is het eerste jaar dat de gezamenlijke inspecties zijn uitgevoerd met gebruikmaking van de gezamenlijke nieuwe inspectiemethode (NIM-BRZO) en de geautomatiseerde ondersteuning in een gemeenschappelijke inspectieruimte (GIR). Personele inzet De personele inzet bleef met zo n 40 MHC-inspecteurs ongewijzigd. 1.5 Tabel met kerngegevens AI Kengetallen Arbeidsinspectie 2008 Totaal personeelsbestand per Bezetting in fulltime equivalenten (fte s) en in personen Aantal inspecteurs (fte) (personen) Waarvan Arbo MHC Arbeidsmarktfraude 884 fte 908 personen 249 fte (244) 40 fte (39) 184 fte (182) Totaal 473 fte (465) Aantal zaken = inspecties + onderzoeken Aktieve Arbo-inspecties Ongevalsonderzoeken Klachten over Arbo Overig reactief Arbeidsmarktfraude (Wav + WML) MHC Totaal Totaal aantal handhavingsinterventies (stimuleringsbrieven, waarschuwingen, eisen, stilleggingen, boeterapporten, dwangsommen en processen-verbaal.) Uitgaven Bestuurlijke boetes boeterapporten opgemaakt (Arbo, ATW, Wav en WML) boetebeschikkingen boetebedrag opgelegd in 2008 boetebedrag geïnd in miljoen ,7 miljoen 41,5 miljoen 14 Jaarverslag arbeidsinspectie 2008

13 2. Arbeidsomstandigheden, werk- en rusttijden 2.1 Algemeen beeld van het werkveld Uit op Europees niveau verzamelde data blijkt dat Nederlandse werknemers hun arbeidsomstandigheden als gunstiger beoordelen dan werknemers elders in de EU. 4 Dit wordt niet alleen verklaard uit het feit dat Nederlandse werknemers vaker dan hun Europese collega s in de dienstensector werken en minder vaak in de traditioneel zware sectoren als industrie en landbouw. Ook een vergelijking binnen sectoren laat zien dat Nederland het relatief goed doet. Binnen de zware sectoren als de industrie en de bouw rapporteren werkenden in Nederland minder fysieke arbeidsrisico s dan in de rest van Europa. Ook op psychosociale arbeidsbelasting, zoals regelmogelijkheden, ontplooiingsmogelijkheden en sociale steun, scoort Nederland relatief gunstig. De activiteiten en de inspectieprojecten van de Arbeidsinspectie richten zich - gebaseerd op risicoanalyse - zo veel mogelijk op de branches en de bedrijven waar sprake is van hoge risico s en (te) lage naleving. Het beeld dat daaruit ontstaat en wordt weergegeven in de afzonderlijke rapportages over de inspectieresultaten in deze sectoren is om die reden minder gunstig dan het algemene beeld. Organisatie van het toezicht op arbeidsomstandigheden Het toezicht op het terrein van de arbeidsomstandigheden is bij de Arbeidsinspectie vanaf 1 januari 2009 ondergebracht bij de directie Arbeids-omstandigheden (afgekort AI/Arbo) Het (organisatorisch) onderscheid naar de bedrijfstakken Industrie, Bouw en Dienstverlening is daarbij komen te vervallen. In de sectoraanpak wordt overigens sterk de focus gelegd op de specifieke problematiek in afzonderlijke sectoren en branches. De hoofdproductgroepen die de Arbeidsinspectie onderscheidt zijn: actief (de jaarlijks geplande inspectieprojecten); reactief (onderzoeken van klachten van werknemers en arbeidsongevallen leidend tot ziekenhuisopname, blijvend letsel of de dood); overig reactief (bijvoorbeeld meldingen van asbestsloop en ontheffingen permanente nachtarbeid); monitoring (niet-handhavend onderzoek naar de arbeidsomstandigheden en de naleving). 4 Bron: Arbobalans 2007/2008, Ministerie van SZW, Jaarverslag arbeidsinspectie

14 De belangrijkste wetten waarop AI/Arbo toezicht op de naleving houdt zijn: - de Arbeidsomstandighedenwet; - de Arbeidstijdenwet; (zie voor een volledig overzicht bijlage 7) Er zijn in totaal ongeveer vestigingen en zelfs 1,1 miljoen als ook zzp-ers worden meegenomen. Het toezicht heeft betrekking op meer dan 7 miljoen werknemers. AI Arbo beschikt over ongeveer 265 inspecteurs die in de afzonderlijke bedrijven de inspecties en onderzoeken uitvoeren. Daarnaast zijn er specialisten, landelijk projectleiders en andere ondersteuners voor de inspecties, de kennis-ontwikkeling en sectoraanpak. Vanuit de risicoanalyse zijn onderstaande risico s de afgelopen 3 jaar als belangrijkste risico s geselecteerd. Top 5 van door de Arbeidsinspectie benoemde arborisico s (en prioriteiten) Gevaarlijke stoffen Fysieke overbelasting Gevaarlijke machines & transportmiddelen Omvallende en vallende voorwerpen/valgevaar Psychische overbelasting/werkdruk/agressie en geweld Voor afzonderlijke sectoren (Landbouw, Industrie, Bouw, Vervoer, Handel, Zakelijke Dienstverlening, Zorg, Onderwijs, Openbaar Bestuur etc.) zijn deze aangescherpt of aangevuld met de specifieke risico s voor deze sectoren. Arbobranchebrochures en sectoraanpak Op 1 januari 2007 is de herziene Arbeidsomstandighedenwet van kracht geworden. Kern daarvan is een grotere rol van de sociale partners bij het invullen van de maatregelen die bedrijven kunnen nemen om aan de wettelijke norm te voldoen. De Arbeidsinspectie speelt daarop in met een vernieuwde sectoraanpak, met arbobranchebrochures en met het nieuwe inspecteren. Vanuit de analyse van risico s en naleving zijn een aantal sectoren als prioritair aangewezen. In die sectoren wordt gedurende een aantal jaren een strategie gevoerd waarbij verschillende instrumenten worden ingezet om de naleving te verbeteren en de zelfwerkzaamheid op arbogebied bij de bedrijven en de sociale partners te bevorderen. Met de sectoraanpak wordt tevens ingespeeld op de acties van sociale partners zelf in deze sectoren en branches. Naarmate zij meer actief bezig zijn met een betere naleving van de wettelijke regels, zal de AI terughoudender kunnen zijn met inspecties. De sectoraanpak is mede gestoeld op de principes van programmatisch handhaven. Dat betekent dat bij de analyse wordt gekeken naar de aanwezige risico s, de mate van naleving en de achtergronden van niet-naleving. Daarbij wordt de door Justitie ontworpen analysemethode 16 Jaarverslag arbeidsinspectie 2008

15 tafel van 11 gebruikt. De uitkomsten van een dergelijke analyse helpen om een effectieve mix van instrumenten (overleg, voorlichting, inspectie en sanctie) in te zetten. Daarmee kan maatwerk op brancheniveau worden geleverd. Rondom inspectieprojecten zet de AI arbobranchebrochures in. Dat is een vorm van nalevingsvoorlichting, waarbij de belangrijkste risico s en wettelijke doelen in een sector of branche worden aangegeven. Daarmee wordt de aandacht verscherpt gericht op datgene dat essentieel is voor de naleving in die branche of sector. Eind 2008 waren er 32 van dergelijke brochures beschikbaar en 25 in verschillende stadia van voorbereiding. 5 Arbocatalogi Positief is dat sociale partners na inspecties steeds vaker initiatieven nemen om problemen in hun sector aan te pakken. Zij ontwikkelen hulpmiddelen om aan de wet te voldoen. Ook het opstellen van arbocatalogi, waarin sociale partners zelf invulling geven aan wettelijke doelvoorschriften, komt nu goed op gang. De AI is namens de Minister van SZW belast met het (marginaal) toetsen van arbocatalogi die door sociale partners in de branches en sectoren worden aangeboden. De overheid gaat ervan uit dat werkgevers en werknemers goed in staat zijn om een professionele arbocatalogus te realiseren. Daarom worden de catalogi niet uitgebreid getoetst. Wel wordt getoetst of de realisatie goed is verlopen en of de catalogus adequaat is en invulling geeft aan de doelvoorschriften. Samengevat wordt het volgende getoetst: - is beschreven voor welk werkgebied (branche/groep bedrijven) de arbocatalogus is bedoeld? - vertegenwoordigen de opstellers de werkgevers en werknemers in dit werkgebied? - is de catalogus beschikbaar voor en bekend bij werkgevers en werknemers? - wordt bij navolging van de catalogus voldaan aan de doelvoorschriften? Dit punt wordt getoetst met een zogenaamde quickscan: is de catalogus begrijpelijk, logisch en niet in strijd met de wet? Stand van zaken toetsing Arbocatalogi per Aangeboden aan SZW 39 Goedgekeurd 28 Afgekeurd 2 In behandeling 9 Het nieuwe inspecteren In 2007 heeft een drietal pilots plaatsgevonden met het nieuwe inspecteren. Het betrof pilots in de branches Aardappelen, Groenten en Fruit, Veilig Werken aan de Weg, 5 De arbobrochures zijn gepubliceerd op en te downloaden van de website van de AI: en te bestellen via Postbus 51. Jaarverslag arbeidsinspectie

16 Bedrijven hebben dan de kans om nog voordat de Arbeidsinspectie komt inspecteren het initiatief te nemen om de arbeidsomstandigheden in hun bedrijf op orde te brengen. en in de Gehandicaptenzorg. De aan de pilots deelnemende inspecteurs bleken gecharmeerd van de nieuwe werkwijze, en er kwamen positieve geluiden over de werkwijze uit het bedrijfsleven zodat waar mogelijk in 2007 ook in andere projecten elementen van de nieuwe werkwijze toegepast zijn. In 2008 is het nieuwe inspecteren tot de standaard werkwijze van de AI-Arbo verheven. Motto van het nieuwe inspecteren is: Hard waar het moet en zacht waar het kan. Voorafgaande aan inspectieprojecten krijgen alle bedrijven van de te inspecteren branche een arbo-brochure toegezonden van de Arbeidsinspectie, waarin de werkwijze van de AI wordt toegelicht, wordt aangegeven wat de belangrijkste arbo-problematiek in de bedrijfstak is, en op welke prioritaire onderwerpen de Arbeidsinspectie zal letten tijdens haar inspecties. Bedrijven hebben dan de kans om nog voordat de Arbeidsinspectie komt inspecteren het initiatief te nemen om de arbeidsomstandigheden in hun bedrijf op orde te brengen. Vervolgens vinden de inspecties bij een aantal geselecteerde bedrijven uit de bedrijfstak plaats. Bij het nieuwe inspecteren stelt de inspecteur zich bij het maken van zijn afweging of hij handhaving gaat inzetten en zo ja, welke, de vraag hoe krijg ik deze werkgever in dit bedrijf het beste in beweging? Hij kijkt daarbij niet alleen naar de bevindingen uit zijn inspectie, maar betrekt hierbij ook de houding van de werkgever, het gevoerde arbo-beleid en de arbo-geschiedenis van het bedrijf. Vervolgens levert de inspecteur bij het bepalen van de handhavinginzet maatwerk. Bij lichte overtredingen, en de overtuiging dat de werkgever tot verbetering zal overgaan, kan de inspecteur er toe besluiten om te volstaan met het maken van een afspraak met de werkgever dat hij de overtreding opheft, een afspraak die verder niet meer gecontroleerd zal worden. Bij ernstige en direct beboetbare feiten zet de inspecteur altijd zwaardere handhaving in. Om het nieuwe inspecteren mogelijk te maken wordt er gewerkt met een projectplan nieuwe stijl en een Inspectiewijzer. In het projectplan nieuwe stijl staat compact beschreven hoe de branche in elkaar zit, welke (arbo)problematiek er speelt, en wat het project in de betreffende branche probeert te bereiken. De Inspectiewijzer is opgebouwd uit modules per prioritair inspectieonderwerp. Per onderwerp wordt de inspecteur langs een aantal aandachtspunten geleid, die hem helpen bij de risico-herkenning voor dat onderwerp. Deze werkwijze staat in aanzienlijk contrast met de uitgebreide projectplannen die via stroomschema s gedetailleerd aangaven hoe de inspecteur in elk omschreven geval diende te handelen. Bij het nieuwe inspecteren wordt een groter beroep op de eigen professionaliteit van de inspecteur gedaan. De inspecteur wordt op het project voorbereid door o.a. een startdag met een gevarenatelier, waar aan de hand van bijvoorbeeld foto s van bedrijfssituaties met elkaar gediscussieerd wordt over de bandbreedte van de handhavingsinzet. Om de uniformiteit in de handhaving te borgen, passen de inspecteurs in de aanvang van het project duo-inspecties toe, waarbij ze elkaar na afloop van de inspectie voorzien van feedback. Ook vindt er geregeld in projectverband intervisie plaats.in 2008 is gewerkt aan de totstandkoming van de Inspectie-toolbox: een geautomatiseerd systeem waar de inspecteur gemakkelijk alle ins en outs rond wet- en regelgeving en handhavingsmogelijkheden kan terugvinden. De eerste evaluaties van deze nieuwe werkwijze lijken een positief beeld op te leveren bij zowel de bedrijven als bij de inspecteurs. Medio 2009 zal meer uitvoerig worden geëvalueerd en gerapporteerd over de nieuwe aanpak. 2.2 Risicoanalyse De Arbeidsinspectie richt zich zoveel mogelijk op branches en bedrijven waar op basis van risicoanalyse wordt verwacht dat zich daar de grootste arbeidsrisico s voordoen. Daarvoor wordt gebruik gemaakt van het Arbeidsinspectie Risicomodel Arbeidsomstandigheden (AIRA). Met behulp van de analyse op basis van AIRA - aangevuld met ervaringen uit inspecties, opvattingen van beleidsmakers en die van de sociale partners - stelt de Arbeidsinspectie het inspectieprogramma op. Dat bevat een mix van te inspecteren branches en inspectieonderwerpen. Het programma en de daarop gebaseerde planning van de inspecties legt de Arbeidsinspectie vervolgens voor aan de Minister, die deze vaststelt. Het toegepaste model is adequaat voor het in beeld brengen van de meest risicovolle sectoren en branches. Voor het selecteren van de afzonderlijke bedrijven is de informatiepositie van de AI te beperkt. In 2008 is een proef uitgevoerd om tot een betere selectie van bedrijven voor inspecties te kunnen komen. Een verdere verbetering van de informatiepositie met betrekking tot bedrijven moet komen uit de samenwerking en informatieuitwisseling met andere toezichthouders en uit de samen- 18 Jaarverslag arbeidsinspectie 2008

17 werking op sectorniveau met werkgevers- en werknemersorganisaties. Dat is vooral van belang voor sectoren met grote aantallen kleine bedrijven. 2.3 Monitoren De Arbeidsinspectie voert jaarlijks de monitor Arbo in bedrijf uit. Deze monitor wordt uitgevoerd in opdracht van de directie Gezond en Veilig Werken van het ministerie van SZW en wordt gebruikt als input voor de SZW Arbobalans. In 2008 is het rapport Arbo in bedrijf 2007 door de Arbeidsinspectie uitgegeven. De belangrijkste doelen van deze monitor waren het verkrijgen van (beter) inzicht in: - de stand van zaken en de ontwikkelingen op het gebied van arbeidsomstandigheden; - de mate waarin bedrijven voldoen aan een aantal verplichtingen uit de Arbowet; - de arbeidsrisico s die zich voordoen bij bedrijven. De uitkomsten zijn ook input voor AIRA het risico-analyse systeem van de Arbeidsinspectie. De toename van arbeidsrisico s als gevolg van ongewenste omgangsvormen en agressie en geweld vertalen zich dan in meer aandacht in inspectieprogramma s en projecten. Deze monitor is gebaseerd op een gestratificeerde steekproef van 2007 bedrijven. Bij deze monitorbezoeken is uitsluitend gehandhaafd als de inspecteur een ernstige overtreding zag. Daarvan is sprake bij werkzaamheden die ernstig gevaar voor personen kunnen opleveren. In onderstaande tabel zijn de resultaten van Arbo in bedrijf 2007 in vergelijking met eerdere jaren weergegeven. Samenvattend overzicht van het voorkomen van arbeidsrisico s in 2005, 2006 en Arbeidsrisico 2005 (n=2046) % als % van alle bedrijven 2006 (n=1997) % 2007 (n=2007) % Tillen of dragen kg of meer Belasting van armen, nek en schouders 47* > 2 uur per dag beeldschermwerk 35* 39** 49 statische lichaamshouding 9* repeterend werk 6* 7 8 Psychosociale arbeidsbelasting werkdruk ongewenste omgangsvormen 8 8*** 12 agressie en geweld seksuele intimidatie pesten Schadelijk geluid (meer dan 80 db) Gevaarlijke stoffen op termijn gevaarlijke stoffen kankerverwekkende stoffen direct gevaarlijke stoffen Gevaarlijke machines Besloten ruimten Niet-ioniserende straling - 8**** 13 * Door een wijziging in de vraagstelling in 2006 is vergelijking met 2005 niet mogelijk. ** Door een wijzing in de vraagstelling in 2007 is vergelijking met 2005 niet mogelijk. *** Door een wijziging in de vraagstelling in 2006 is vergelijking met 2005 niet mogelijk. **** Door een wijziging in de vraagstelling in 2007 is vergelijking met 2006 niet mogelijk. 6 bron: Arbo in bedrijf 2007; het gaat hierbij om in 2007 uitgevoerd veldwerk door inspecteurs dat in 2008 is geanalyseerd en in de arbobalans 2007/2008 is opgenomen. Jaarverslag arbeidsinspectie

18 2.4 Resultaten actieve inspectieprojecten In 2008 zijn 26 inspectieprojecten op het terrein van de arbeidsomstandigheden uitgevoerd. Enkele daarvan lopen nog door in In totaal heeft de Arbeidsinspectie daarbij bedrijven 7 geïnspecteerd en is de AI in 56% van de gevallen handhavend opgetreden. Het percentage overtredingen dat de Arbeidsinspectie tijdens haar controles constateert ligt de laatste jaren redelijk stabiel rond de 55%. Dit is een vrij hoog percentage en daarin komt tot uiting dat de Arbeidsinspectie zich zo goed mogelijk concentreert op sectoren en bedrijven met hoge arbeidsrisico s en slechte naleving. Verder blijkt dat overtredingen bij vervolgbezoeken steeds vaker zijn opgeheven. In 2008 gaat dat op voor 98% van de bedrijven, waar bij het eerste inspectiebezoek een handhavingsinstrument moest worden ingezet. In maar 2 % van de gevallen moest na hercontrole een vervolginterventie (meestal een bestuurlijke boete) worden toegepast. Dat duidt er op dat het optreden van inspecteurs in bedrijven effectief is en leidt tot betere naleving. De achtergronden en oorzaken van niet-naleving zijn divers. Veelal is sprake van onwetendheid van de wettelijke normen en eisen. Daarnaast ontbreekt kennis en deskundigheid over de wijze waarop de regels kunnen worden nageleefd. Onwil om de wet na te leven lijkt over het algemeen beperkt te zijn. Het hoge percentage van naleving bij de nacontrole onderstreept dat. In de voorbereiding op inspectieprojecten wordt door de AI aandacht besteed aan de mogelijke achtergronden van niet naleving in verschillende branches. De aanpak wordt daar op afgestemd. Overzicht van in 2008 geheel afgesloten actieve zaken (inclusief ATW en KEW) Aantallen afgesloten actieve arbozaken Handhaving % Totaal aantal zaken (Arbowet, ATW, KEW) % Waarvan in - bedrijven met meer dan % werknemers - bedrijven met werknemers % - bedrijven met 1-10 werknemers % - onbekend % Totaal aantal Arbo/ATW inspecties in % Totaal aantal Arbo/ATW inspecties in % Overzicht Bestuurlijke boetes in 2008 Wet Aantal verzonden Boetebeschikkingen Opgelegd boetebedrag Arbeidsomstandighedenwet waarvan aan werknemers Arbeidstijdenwet Totaal Het aantal opgelegde boetes is licht gedaald ten opzichte van eerdere jaren. Dat heeft te maken met soepelere regels ten aanzien van de Risico-inventarisatie en -evaluatie voor de kleinere bedrijven, waardoor minder snel een bestuurlijke boete wordt opgelegd. Het gemiddelde boetebedrag is vanaf 2007 wel aanmerkelijk hoger geworden sinds de herziening van de Arbeidsomstandighedenwet. Daarin weerspiegelt zich het resultaat van het uitgangspunt: hard optreden waar het moet en zacht waar het kan. Naast de bestuurlijke boetes die worden opgelegd, wordt gebruik gemaakt van de volgende handhavingsinstrumenten: - de stimuleringsbrief; - de waarschuwing; - de eis; - de stillegging; - de bestuurlijke boete; - de last onder dwangsom; - het proces-verbaal. Stillegging wordt toegepast bij ernstig gevaar voor personen. In 2008 was dat in 1803 situaties noodzakelijk waarbij in veel gevallen sprake was van valgevaar op bouwwerken. 97% van de stilleggingen in 2008 heeft betrekking op de onderwerpen inrichting arbeidsplaatsen, gevaarlijke stoffen en biologische agentia en arbeidsmiddelen en specifieke werkzaamheden. Deze drie onderwerpen vormen (in een andere volgorde) ook de top 3 van overtredingen. Het proces-verbaal wordt vooral ingezet bij recidive van overtredingen of bij onderzoek van dodelijke ongevallen waar vermoedelijk sprake is van schuld of (voorwaardelijke) opzet. De verantwoordelijkheid voor deze onderzoeken valt dan onder de Officier van Justitie. Dat was in 2008 in totaal 37 keer aan de orde. 7 Dit aantal is exclusief de onderzoeken naar aanleiding van ongevallen en klachten en exclusief de inspecties. 20 Jaarverslag arbeidsinspectie 2008

19 Stilleggingen (al dan niet in combinatie met boete of proces-verbaal) Aard van de gevaarlijke (opgeheven) situatie Percentage van het totaal Inrichting arbeidsplaatsen (inclusief valgevaar) 58,0 Gevaarlijke stoffen en biologische agentia 19,9 Arbeidsmiddelen en specifieke werkzaamheden 19,4 Persoonlijke beschermingsmiddelen, veiligheidsen gezondheidssignalering 1,6 Voorkoming gevaar voor derden 0,4 Fysieke belasting 0,3 Fysische factoren 0,2 Overige 0,1 Totaal 100,0 2.5 Onderzoeken van arbeidsongevallen en klachten Onderzoeken van ongevallen In 2008 zijn totaal 2727 ongevallen bij de AI gemeld. Er zijn 2279 ongevalsonderzoeken afgehandeld door de Arbeidsinspectie. De Arbeidsinspectie onderzoekt meldingsplichtige 8 arbeidsongevallen. Bij de onderzoeken moest in 1358 van de gevallen een zwaar handhavingsinstrument 9 worden ingezet. In het ongevallen-onderzoek is onderscheid te maken in ongevallen met ernstig gewonde slachtoffers en ongevallen met dodelijke slachtoffers. Op basis van bij de AI beschikbare gegevens over ernstige ongevallen, wordt onderzoek gedaan. Daaruit kunnen we een aantal conclusies trekken. - de sector Bouw heeft al jaren achtereen de hoogste ongevalskansen: 4-5 x hoger dan de gemiddelde kans in alle sectoren; in de Industrie is dat 2,5-3 x hoger dan het gemiddelde. - jongeren en uitzendkrachten (werknemers met minder ervaring) hebben een hogere kans op een ongeval dan gemiddeld. - de meeste ongevallen gebeuren met machines, gereedschappen, ladders en trappen en met hijs-, hef- en transportmiddelen. Aantal gemelde ongevallen met ernstig gewonde slachtoffers van door de Arbeidsinspectie onderzochte meldingsplichtige en in 2007 afgesloten ongevalsonderzoeken Gemelde ernstige ongevallen Gemelde slachtoffers Waarvan slachtoffers van niet-meldingsplichtige ongevallen (zie voetnoot) Afgesloten onderzoeken ernstig gewonde slachtoffers Toelichting bij de tabel Het aantal ernstige ongevalsonderzoeken is licht gestegen ten opzichte van voorgaande jaren, terwijl er voor arbeidsongevallen over een wat langere periode voor alle ongevallen een dalende tendens is te zien. In de sector Bouwnijverheid ligt het ongevalsrisico (4,9%) hoger dan in veel andere sectoren. In 2007 is het zelfs iets toegenomen 11. De bouw omvat 5,3% van het aantal banen, terwijl in deze sector 26% van het aantal in 2007 onderzochte ernstige ongevallen voorkomt. De Bouwnijverheid wordt gevolgd door de industrie waar werkenemrs 2,4 keer zo veel kans op een ongeval hebben dan gemiddeld. In de sector Dienstverlening is het ongevalsrisico het laagste. Deze sector omvat 55% van alle banen, terwijl in deze sector 19% van het aantal onderzochte ernstige ongevallen voorkomt. Binnen de dienstverlening hebben werknemers bij de milieudienstverlening in 2007 het hoogste ongevalsrisico (3,8 keer de gemiddelde kans in alle sectoren), gevolgd door werknemers in de sector verhuur transportmiddelen, machines en werktuigen zonder bedienend personeel en van overige roerende goederen (2,3 keer de gemiddelde kans in alle sectoren). 8 Meldingsplichtig zijn: alle dodelijke en ernstig of blijvend letsel veroorzakende ongevallen of leidend tot ziekenhuisopname. 9 De stillegging, de bestuurlijke boete, het proces-verbaal en de stillegging in combinatie met een boete of proces-verbaal, worden tot de zware handhavingsinstrumenten gerekend. 10 De geanalyseerde gegevens over 2008 komen pas later in 2009 beschikbaar. 11 In 2005 was de risicofactor 4,2 en in 2006 was deze 4,6. Jaarverslag arbeidsinspectie

20 Aantal gemelde ongevallen met dodelijke slachtoffers van door de Arbeidsinspectie onderzochte en in 2007 afgesloten arbeidsongevallen Gemelde ongevallen met dodelijke slachtoffers Gemelde dodelijke slachtoffers Waarvan slachtoffers van niet-meldingsplichtige ongevallen Afgesloten onderzoeken dodelijke slachtoffers Kijkend naar het aantal ernstige of dodelijke arbeidsongevallen, dan blijkt de bouw nog steeds een sector met hoge risico s te zijn. De Arbeidsinspectie gebruikt de inzichten over deze ontwikkelingen om samen met de partners in de branches de problemen aan te pakken De omgevallen bouwkraan Op donderdag 10 juli 2008 bezweek op een bouwplaats in Rotterdam Prinsenland een torenbouwkraan. Er werd op dat moment ter hoogte van een appartementcomplex in aanbouw met behulp van een maxisteker een prefabbalkonplaat ingehesen. De kraan was opgebouwd tot een hijshoogte van 96 meter. Terwijl de last zich binnen de lastmomentbegrenzing bevond, is de loopkat ongewild in de richting van de giekpunt verplaatst. Hierdoor werd het lastmoment ontoelaatbaar vergroot, waardoor overbelasting van de hoofddraagconstructie van de toren is opgetreden. De toren is geknikt en afgebroken en de giek en contragiek, draaikrans en kraancabine zijn langs het bouwwerk schampend naar beneden gevallen. De kraanmachinist is hierbij om het leven gekomen. Naar de toedracht en oorzaak van het ongeval is een strafrechtelijk onderzoek ingesteld dat wordt uitgevoerd door de Arbeidsinspectie, de Politie Rotterdam-Rijnmond en het Nederlands Forensisch Instituut. Daarnaast heeft de Arbeidsinspectie een geaccrediteerde deskundige dienst voor technische ondersteuning ingehuurd. Om tunnelvisie te voorkomen zijn vijf mogelijke scenario s benoemd die volledig worden onderzocht. Veel informatie moet van de fabrikant van de kraan worden verkregen. De fabrikant is in Duitsland gevestigd. Het verkrijgen van de benodigde informatie kan slechts door tussenkomst van de Duitse justitie en door middel van een internationaal rechtshulpverzoek, hetgeen consequenties heeft voor de voortgang van het onderzoek. De Onderzoeksraad voor Veiligheid doet separaat onderzoek naar dit ongeval. Aanleiding hiervoor vormt een breder opgezet onderzoek naar ongevallen met torenbouwkranen in de afgelopen jaren. Onderzoeken van klachten van werknemers In 2008 zijn 1266 klachten bij de AI gemeld, waarvan er 969 zijn onderzocht. Bij de niet onderzochte meldingen ging het om zaken die niet op het terrein van de AI lagen of in overleg met de melder op een andere manier zijn afgehandeld, bijvoorbeeld via het verstrekken van informatie aan de melder. Het aantal klachten dat wordt gemeld is al enige jaren achtereen licht dalend. Naar aanleiding van de onderzoeksbevindingen is in totaal in 197 gevallen een zwaar handhavingsinstrumenten ingezet, zoals boetes en stilleggingen. In de overige gevallen kon het op een andere manier worden afgedaan (stimulering of waarschuwing). De lorries op de spoorbaan Het komt nog steeds voor dat werknemers aan het spoor bezig zijn met zogenaamde lorries ; dit zijn platte werkvloeren, omkast met een treinonderstel. Hierop kun je al je werkmateriaal opslaan en vervolgens wordt deze kar geduwd of getrokken (handmatig) naar de werkplek. Deze werkplekken liggen soms op grote afstanden van hun laad- en losplaats. Bijvoorbeeld een spoorwegovergang; daar wordt een lorrie vanuit de werkbussen beladen en wordt vervolgens door de werknemers voortgeduwd naar de betreffende werkplek. Dit was in het geval waarover de klacht ging, gelegen op 300 meter van de laad- en losplaats. Na weging bleek het belaste gewicht, inclusief lorrie, maar liefst 450 kg aan duw- en trekkracht. Door de AI zijn in twee gevallen eisen gesteld om het toegelaten gewicht aan te passen. Deze omstandigheden zullen bij toekomstige inspectieprojecten die zijn gericht op werken aan het spoor, nadrukkelijk worden meegenomen in de inspectieaandacht. 2.6 Werk- en rusttijden In 2008 is binnen een beperkt aantal inspectieprojecten aandacht besteed aan werk- en rusttijden op basis van de Arbeidstijdenwet (ATW) en het daarbij behorende Arbeidstijdenbesluit (ATB). Er zijn in 2008 in 141 bedrijven in 12 Niet-meldingsplichtige dodelijke ongevallen zijn bijvoorbeeld verkeersongevallen bij huis-werkverkeer of ongevallen van omstanders. 22 Jaarverslag arbeidsinspectie 2008