DOSSIER DE ARBEIDSMARKT. in ons land. 1. Arbeidsaanbod. 2. Arbeidsvraag. 3. Loonvorming

Transcriptie

1 DOSSIER DE ARBEIDSMARKT in ons land 1. Arbeidsaanbod 2. Arbeidsvraag 3. Loonvorming

2 Arbeidsmarkt - 1 van 20 DE ARBEIDSMARKT 1. Arbeidsaanbod 2. Arbeidsvraag 3. Loonvorming Inleiding Reconstrueer het basismodel van de economische kringloop (met slechts 2 sectoren). Teken de geldstromen in het rood, de goederen- en dienstenstromen in het zwart. +))))))))))))))))))))> )))))))))))))))))))))), * 5BEDRIJVEN 5 * * +))))))))))) <))))))))))), * * * * * * * * * *.))))))))))> )))))))))))- * * 5 GEZINNEN 5 *.))))))))))))))))))))) <))))))))))))))))))))- 1/ Welke markten kan je hier onderscheiden? 2/ Wie biedt arbeid en kapitaal aan? 3/ Wie vraagt arbeid en kapitaal? 4/ Welke vergoeding betalen de bedrijven voor arbeid? 5/ Welke vergoeding betalen ze voor kapitaal? De bedrijven kunnen die vergoedingen voor factordiensten betalen dank zij de opbrengst van de geproduceerde goederen en diensten. We kunnen volgende soorten inkomensverdelingen onderscheiden: 1E Functionele inkomensverdeling of inkomensverdeling volgens de functie die men in het productieproces vervult. Welke factoren bepalen de hoogte van de lonen en van de intrest? 2E Personele inkomensverdeling of de inkomensverdeling tussen personen of gezinnen. Hoeveel procent van de gezinnen, verdient hoeveel procent van alle inkomen? 3E Categoriale inkomensverdeling of inkomensverdeling tussen de verschillende productiefactoren. Hoeveel procent van het nationaal inkomen gaat naar arbeiders, hoeveel procent naar kapitaalverstrekkers?

3 Arbeidsmarkt - 2 van Vraag naar arbeid De bedrijven vragen arbeid. Hoeveel arbeiders vragen de bedrijven? Binnenlandse werkgelegenheid Werkgelegenheid Loon- en weddetrekkenden Zelfstandigen Overheidsadministratie Grensarbeid Werkgelegenheid Bedrijven Zelfstandigen Non-profit Grensarbeid Overheid Totaal Tewerkstellingscijfers x Bedrijven Loontrekkenden Zelfstandigen Overheid Grensarbeid Besluit: Totaal Mannen Vrouwen Bron: NBB België Werkenden 37.4% van de totale bevolking Werkloos 3.8% Minder dan 14 jaar 18.1% Niet actief tussen 14 en 64 jaar 16.9% Studerend boven 14 jaar 8.2% Ouder dan 65 jaar 15.4%

4 Activiteit in België (1996): 37,4% van de Belgen heeft een betaalde job Arbeidsmarkt - 3 van 20 Vlaanderen Wallonië Brussel Werkenden Werkloos Studerend boven 14j Niet actief ts 14-64j Ouder dan 65j % % % % % % % % % % % % % % % DIPLOMA S Inwoners van +14j Geen of LO Lager secundair Hoger secundair HOBU korte type HOBU lange type Universiteit % % % % % % % % % % % % % % % % % % Diploma s in België (inwoners van 14 jaar en ouder) Geen of lager onderwijs 30.7% Lager secundair 24.8% Hoger secundair 27.1% HOBU korte type 9.6% HOBU lange type 2.4% Universiteit 5.4%

5 Arbeidsmarkt - 4 van 20 De vraag naar arbeid Hoeveel arbeid zal een ondernemer vragen? Welke factoren bepalen de vraag naar arbeid? 1E Loonkost en productiviteit (MO en de MK van arbeid) Stel dat een arbeider 275 EUR per week verdient. De opbrengst per product bedraagt 2.50 EUR Hoeveel arbeiders zal de ondernemer in dienst nemen als je weet dat hij met 11 arbeiders een productie van 1960 eenheden kan realiseren, enz. (zie tabel)? Aantal arbeiders Productie TO x 1000 MO x 1000 MK x 1000 q TO x 1000 MO x Teken een grafiek met MO en MK. Besluit: De vraag naar arbeid wordt mede bepaald door de MO en de MK van arbeid. Een ondernemer gaat geen arbeiders in dienst nemen waarvan de... groter zijn dan de.... De wet van de toe- en afnemende meeropbrengsten impliceert dat de MO eerst stijgt en daarna afneemt naarmate men meer mensen in dienst neemt. Bv. Een landbouwer neemt 1 arbeider in dienst (alle andere factoren zoals bv. het aantal machines blijven ongewijzigd). Hierdoor zal zijn productie zeer sterk stijgen. Dat zal ook nog zijn bij indiensttreding van een tweede, een derde enz. De meeropbrengst zal echter verkleinen naarmate hij er steeds meer in dienst neemt. Wanneer hij bv. een vijftigste gast in dienst neemt zal zijn totale opbrengst mogelijk zelfs dalen, doordat de arbeiders elkaar in de weg gaan lopen. Het ogenblik waarop de meeropbrengsten gaan dalen zal verschillen van bedrijf tot bedrijf. Bv.: Op een landbouwbedrijf van 1000 ha. zal de meeropbrengst langer toenemen dan op een bedrijfje van 1 ha.

6 Arbeidsmarkt - 5 van 20 Wijzigingen van MO of MK We hernemen vorig voorbeeld. a) Kostenstijging Hoe zal in dit bedrijf de werkgelegenheid evolueren als het weekloon stijgt tot 325 EUR? Besluit: - Als de lonen stijgen en alle andere omstandigheden blijven gelijk, dan zal dit tot gevolg hebben dat de ondernemer minder arbeiders in dienst zal nemen omdat zijn MK gestegen zijn en de MO gelijk bleef. Dit noemen we het kosteneffect. - Anderzijds zal, doordat de inkomens van de arbeiders gestegen zijn, ook de vraag naar producten stijgen. De ondernemer zal dus meer moeten produceren en daarvoor heeft hij meer arbeiders nodig. Ofwel kan hij zijn prijzen verhogen en zal de MO stijgen. Dit heet het koopkrachteffect. b) Opbrengstenstijging Stel dat de arbeidsproductiviteit stijgt met 20 %. Met eenzelfde hoeveelheid arbeid kan de productie met 20 % verhoogd worden, bv. doordat de arbeiders nu over betere machines beschikken, of het bedrijf beter georganiseerd werd. Hoeveel arbeiders zal de ondernemer nu vragen? Besluit: Een stijging van de productiviteit stelt de ondernemer in staat om meer arbeiders in dienst te nemen. Natuurlijk wel op voorwaarde dat men de toegenomen productie ook kan verkopen. Opmerking In zeer vele gevallen is de MO van arbeid onmeetbaar. Verklaar. Noot: Welke gevolgen heeft een loonsverhoging op de prijzen als ze a) gepaard gaat met een even grote stijging van de productiviteit b) niet gepaard gaat met een productiviteitsstijging?

7 Arbeidsmarkt - 6 van 20 2E De vraag naar goederen en diensten Waarom zal een bedrijf arbeiders in dienst nemen?... De vraag naar arbeid vloeit dus voort uit de vraag naar producten, m.a.w. de vraag naar arbeid is een afgeleide vraag. We kunnen in het algemeen stellen dat de factorvraag een afgeleide vraag is, zij wordt bepaald door de productvraag. Verklaar.... Welke gevolgen brengt het afgeleid karakter van de vraag naar arbeid met zich mee? Stel dat de lonen stijgen. Hierdoor zullen de productiekosten stijgen en zal ook de prijs van de geproduceerde goederen of diensten stijgen. Als de prijs van een product stijgt, zal de vraag naar dat product dalen. De mate waarin de vraag naar het product daalt, tengevolge van een prijsstijging hangt af van de prijselasticiteit of prijsgevoeligheid van het product. Geef enkele voorbeelden. Bij een prijsstijging a) van een prijselastisch product, zal de vraag naar het product meer dan evenredig dalen. De vraag naar arbeid zal dan ook sterk dalen. b) van een weinig prijsgevoelig product, zal de vraag naar het product minder dan evenredig dalen. De vraag naar arbeid zal dan ook weinig dalen. c) van een totaal prijsinelastisch product, zal de vraag niet veranderen. De vraag naar arbeid zal dan ook niet dalen. BESLUIT: De gevolgen van een loonstijging op de vraag naar arbeid zullen dus ook afhangen van de prijselasticiteit van het product. Arbeids- en kapitaalintensieve bedrijven De gevolgen van een loonsverhoging, zonder productiviteitsstijging, zullen voor een arbeidsintensief bedrijf zwaarder wegen dan voor een kapitaalintensief bedrijf. Stel dat de kostprijs van een product uit een arbeidsintensief bedrijf voor 80 % bestaat uit arbeidskosten en voor 20 % uit kapitaalkosten. De kostprijs van een product uit een kapitaalintensief bedrijf bestaat bv. voor 30 % uit arbeidskosten en voor 70 % uit kapitaalkosten. Met hoeveel procent verhoogt de kostprijs in beide bedrijven als de loonkosten met 20 % stijgen? In het arbeidsintensief bedrijf:... In het kapitaalintensief bedrijf:... Besluit: De gevolgen van de loonstijging zullen zwaarder doorwegen op de kosten en de arbeidsvraag in een arbeidsintensief bedrijf dan in een kapitaalintensief bedrijf.

8 Arbeidsmarkt - 7 van 20 3E Prijsverhouding tussen arbeid en kapitaal We kunnen arbeid in zekere mate vervangen door kapitaal (machines). Stel dat we kunnen kiezen tussen volgende combinaties van arbeid en kapitaal om een bepaalde hoeveelheid producten (bv. 100 stuks) te maken: Combinatie Hoeveelh. Arbeid Hoeveelh. Kapitaal TK (1) (2) (3) (4) (5) Stel al deze combinaties voor op een grafiek De bekomen curve noemen we een ISOQUANT. Een isoquant is dus een grafische voorstelling van alle combinaties van arbeid en kapitaal waarmee men een zelfde hoeveelheid producten kan realiseren. Situatie 1: Veronderstel dat een eenheid arbeid 12.5 (p a = EUR) en een eenheid kapitaal 50 (p k = 50 EUR). Welke combinatie van arbeid en kapitaal is optimaal, m.a.w.. met welke combinatie kan men het goedkoopst 100 E produceren? We hebben nu enkel de 5 gegeven combinaties van de isoquant onderzocht. Het is mogelijk dat een andere combinatie van de curve kan gerealiseerd worden met minder kosten. Daarom zullen we nu grafisch de optimale combinatie zoeken. TK = p a. q a + p k. q k Stel TK gelijk aan een willekeurig bedrag, bv. 200 EUR Teken nu alle combinaties van arbeid en kapitaal die de ondernemer kan betalen met dit bedrag. Indien hij enkel kapitaalgoederen koopt kan hij 4 eenheden kapitaal betalen met deze som. Indien hij enkel arbeiders in dienst neemt kan hij 16 eenheden arbeid kopen. Tussen deze twee uitersten zijn er ook nog tal van mogelijkheden. Teken alle mogelijkheden op je grafiek. De lijn die je nu bekomt heet ISOKOSTENLIJN. Een isokostenlijn is een grafische voorstelling van alle combinaties van arbeid en kapitaal, die voor de ondernemer evenveel kosten. Neem nogmaals een willekeurig bedrag, en teken een nieuwe isokostenlijn.

9 Arbeidsmarkt - 8 van 20 Optimale factorcombinatie Wat stel je vast als je deze 2 isokostenlijnen vergelijkt? Kan je nog geen besluit trekken teken dan een 3e isokostenlijn. Bij welke isokostenlijn zijn de kosten het kleinst? Kan je nu op de isoquant de combinatie grafisch vinden, waarbij de ondernemer de minste kosten heeft? Besluit De optimale factorcombinatie ligt op het raakpunt van de isoquant en de isokostenlijn die zo dicht mogelijk bij de oorsprong ligt. Waarom? Prijswijziging van arbeid en/of kapitaal Situatie 2: Stel dat de prijs van arbeid daalt tot 8.33 EUR en de prijs van kapitaal stijgt tot 75 EUR. Zoek nu de nieuwe optimale combinatie aan de hand van vorige grafiek. Besluit Door een prijswijziging van een productiefactor zal de ondernemer meer gebruiken van de goedkoper geworden productiefactor en minder van de duurder geworden factor. Hij zal de duurdere productiefactor substitueren (vervangen) door de goedkopere. Dit noemen we het factorsubstitutie-effect. Wat zal er gebeuren als in: Situatie 3 de prijs van arbeid = 25 EUR en de prijs van kapitaal = 125 EUR? Besluit: Situatie 4 de prijs van arbeid = EUR en de prijs van kapitaal = 25 EUR? Besluit:

10 Arbeidsmarkt - 9 van 20 Conclusies De vraag naar arbeid wordt bepaald door: 1/ MO en MK van arbeid; de productiviteit en de loonkost 2/ de productvraag 3/ de prijsverhouding tussen arbeid en kapitaal. 4/ andere factoren: Ken je nog andere factoren die de keuze tussen arbeid en kapitaal beïnvloeden? Kan je nu verklaren waarom ondernemers de laatste jaren veel arbeidsbesparende investeringen hebben doorgevoerd? Oefening Met volgende factorcombinaties kan een ondernemer 800 E van een bepaald goed produceren: 2 A en 12 K ; 4 A en 6 K ; 6 A en 4 K of 12 A en 2 K. Bepaal grafisch hoeveel arbeid en kapitaal de ondernemer zal vragen als: a) p a = 10 en p k = 15 EUR b) p a = 10 en p k = 5 EUR Welke conclusies kan je hieruit trekken?

11 Arbeidsmarkt - 10 van Het arbeidsaanbod Factoren die het aanbod van arbeid beïnvloeden: 1 de grootte en samenstelling van de bevolking (verdeling naar leeftijd en geslacht); 2 haar arbeidsmotivatie: wie wil werk (afhankelijk van inkomen, pensioenleeftijd, enz.) Het arbeidsaanbod in BELGIË Bevolking Aantal inwoners in België x Totale bevolking Inactieve bevolking Beroepsbevolking Bron: Federaal Planbureau voor de vooruitzichten Beroepsbevolking Netto beroepsbevolking = personen met werk + werkzoekenden = personen op arbeidsleeftijd maal de participatiegraad De participatiegraad is het percentage van de bevolking op arbeidsleeftijd dat een beroepsactiviteit wenst uit te voeren. Activiteitsgraad = beroepsbevolking / totale bevolking X 100 Cijfers x Bevolking op arbeidsleeftijd = (tussen 15 en 64 jaar) Mannen Vrouwen Brutoberoepsbevolking Mannen Vrouwen Vervroegde en tijdelijke uittredingen Mannen Vrouwen Nettoberoepsbevolking (werkenden +werkzoekenden) Mannen Vrouwen Besluit: Nettoactiviteitsgraad Mannen Vrouwen Bron: NBB

12 Arbeidsmarkt - 11 van 20 Participatiegraad in VLAANDEREN De participatiegraad is het percentage van de Vlaamse bevolking op arbeidsleeftijd dat een beroepsactiviteit wenst uit te voeren. Besluit: Leeftijdsgroep Mannen in % Vrouwen in % jaar en meer Evolutie geboorten in Vlaanderen: Vlaanderen: 1968 : ; 1996: of een daling met 25% Wallonië: daling met 15% Brussel: daling met 4% Gevolg: vanaf 2005 bevolkingsdaling (volgende 25 jaar komen arbeidsplaatsen vrij en ontstaat er een tekort op de arbeidsmarkt) De arbeidsmotivatie Het arbeidsaanbod en het loonpeil Om een inkomen te verwerven zal hij vrije tijd moeten opofferen. Werken impliceert dus het opofferen van vrije tijd, m.a.w.. vrije tijd ruilen voor loon of koopkracht. Wanneer het uurloon stijgt kan de arbeider (1) vrije tijd opofferen om meer te kunnen verdienen (dit noemt men het substitutie-effect), (2) meer vrije tijd nemen, dus minder uren gaan werken (dit noemt men het inkomenseffect). Hoe kan je dit verklaren? Naarmate we meer van iets hebben daalt het grensnut ervan, d.i. de wet van het afnemend grensnut. De wet van het afnemend grensnut geldt ook voor het loon en de vrije tijd. Hoe doet het inkomenseffect zich voor in realiteit? - Oudere werknemers met een aanzienlijk inkomen kiezen soms voor een part-time job. - In een gezin waar na een aantal jaren de man alleen voldoende verdient, gaat de vrouw soms niet meer mee uit werken. Als het verschil tussen de werkloosheidsuitkeringen en het minimumloon gering is, kunnen sommigen verkiezen niet te gaan werken (werkloosheidsval). Verklaar. Het individueel arbeidsaanbod

13 Arbeidsmarkt - 12 van 20 Stel dat een arbeider vrij kan kiezen hoeveel uren per dag hij wil werken. Maximaal geniet hij dus 24 uren vrije tijd per dag. Om een inkomen te verwerven zal hij vrije tijd moeten opofferen. Werken impliceert dus het opofferen van vrije tijd, m.a.w.. vrije tijd ruilen voor loon of koopkracht. Stel dat een bepaalde arbeider aan volgende combinaties van loon en vrije tijd hetzelfde nut beleeft: Combinatie VT Loon/dag A B C D Zet deze combinaties op een grafiek (op een A4 ruitjesblad) en verbind ze. De bekomen curve noemen we ISONUTSCURVE of indifferentiecurve. Een isonutscurve is een grafische voorstelling van alle combinaties van loon en vrije tijd, die voor een bepaald individu hetzelfde nut hebben. De ligging van een isonutscurve zal voor elke mens verschillend zijn. Sommige mensen hechten meer belang aan vrije tijd, anderen verdienen liever meer geld en zijn daarom bereid al of veel van hun vrije tijd daarvoor op te offeren. Voor elk individu kunnen we een veld tekenen met massa's isonutscurven. Laten we er nog twee bijtekenen. Isonutcurve 2 bevat o.a. volgende combinaties: 20 u VT en 50 EUR loon 12 u VT en 90 EUR L 8 u VT en 150 EUR L. Isonutscurve 3: 20 u VT en 62.5 EUR L 16 u VT en 80 EUR L 12 u VT en 125 EUR L 8 u VT en 180 EUR loon. Vergelijk deze 3 isonutscurven. Optimale combinatie Welke combinaties hebben het grootste nut? Waarom? Bewijs. Kunnen 2 isonutscurven elkaar snijden? Bewijs.

14 Arbeidsmarkt - 13 van 20 Optimale combinatie Veronderstel dat deze arbeider kan gaan werken tegen 5 EUR per uur. Welke mogelijkheden heeft hij dan per dag? Teken ze op dezelfde grafiek. Hoeveel uren vrije tijd kan hij maximaal nemen? Hoeveel kan hij maximaal verdienen per dag? De lijn die we nu bekomen heet LOONLIJN of budgetlijn. De loonlijn is een grafische voorstelling van alle combinaties van loon en vrije tijd die voor een bepaald individu mogelijk zijn bij een bepaald uurloon. Welke combinatie gaat dit individu nu kiezen? Waarom is dit de optimale combinatie? Besluit De optimale combinatie is de combinatie die ligt op de isonutscurve die het verst van de oorsprong verwijderd is (grootste nut), maar toch nog haalbaar is voor een individu bij een bepaald uurloon, dus ook ligt op de loonlijn. M.a.w.. de optimale combinatie vinden we op het raakpunt van de loonlijn met de verst van de oorsprong gelegen isonutscurve. Deze combinatie geeft de arbeider het grootst mogelijk nut bij een bepaald uurloon. 1/ Substitutie-effect Stel dat het uurloon stijgt tot 7.50 EUR. Welke combinatie zal nu optimaal zijn? Besluit: Doordat het uurloon gestegen is gaat de arbeider vrije tijd opofferen om meer te kunnen verdienen. Dit is het substitutie-effect. 2/ Inkomenseffect Stel dat het uurloon nog verder stijgt, nl. tot 10 EUR. Welke combinatie zal nu optimaal zijn? Besluit: Doordat het uurloon nog verder gestegen is, zal de arbeider meer vrije tijd nemen, dus minder uren gaan werken. Dit noemen we het inkomenseffect. Hoe kan je het inkomenseffect verklaren?

15 Arbeidsmarkt - 14 van 20 Verklaring van het inkomens- en substitutie-effect Naarmate we meer van iets hebben daalt het grensnut ervan, d.i. de wet van het afnemend grensnut. Verklaar met een voorbeeld. De wet van het afnemend grensnut geldt ook voor het loon en de vrije tijd. Substitutie-effect Bij een uurloon van 5 EUR had de arbeider 20 uren vrije tijd. Hij beschikte over veel VT (dus: laag grensnut) en weinig loon (dus: hoog grensnut). Toen zijn uurloon steeg tot 7.5 EUR verkoos hij meer loon boven meer vrije tijd omdat het grensnut van zijn vrije tijd (het nut van zijn 20e uur vrije tijd) kleiner was, dan het grensnut van zijn loon (nut van de laatste frank loon die hij verdiende). Inkomenseffect Zijn vrije tijd daalde van 20u naar 12u, zodat het grensnut ervan steeg. Zijn loon steeg van 20 EUR naar 90 EUR, zodat het grensnut ervan daalde. Toen hij 10 EUR per uur kon verdienen koos hij voor meer vrije tijd i.p.v. meer loon, omdat het grensnut van zijn vrije tijd groter was geworden dan het grensnut van het geld dat hij verdiende. Hij hecht nu meer belang aan een uur extra vrije tijd dan aan het verdienen van nog meer geld. Hoe doet het inkomenseffect zich voor in realiteit? - Oudere werknemers met een aanzienlijk inkomen kiezen soms voor een part-time job. - In een gezin waar na een aantal jaren de man alleen voldoende verdient, gaat de vrouw soms niet meer mee uit werken. Het collectief arbeidsaanbod Door de som te maken van het individueel arbeidsaanbod van alle arbeiders bekomen we het totaal of collectief arbeidsaanbod. Hoe zal het totaal arbeidsaanbod evolueren? Stel het grafisch voor. Denk hierbij aan het substitutie- en inkomeneffect dat we vorig les besproken hebben. Loonpeil Totaal arbeidsaanbod

16 Arbeidsmarkt - 15 van PRIJSVORMING OP DE ARBEIDSMARKT A. Loonvorming volgens de wet van vraag en aanbod Loonvorming bij volkomen concurrentie De klassieke of liberale economen beschouwden arbeid als een gewoon product, en stelden dan ook dat de prijs ervan enkel bepaald werd door de vraag naar en het aanbod van arbeid. Veronderstellen we dat iedereen vrij kan kiezen hoeveel arbeid hij zal aanbieden, en dat de producenten volledig vrij zijn bij de bepaling van de lonen. Naarmate de lonen hoger zijn, zullen de arbeiders dan meer arbeid aanbieden. Het arbeidsaanbod verloopt dus stijgend. Naarmate de lonen hoger zijn zullen de bedrijven echter minder arbeid vragen. De vraag naar arbeid verloopt dus dalend. Teken de vraag- en aanbodcurve. Het loonpeil zal OP 1 bedragen. Waarom?... Bij deze prijs is de gevraagde en aangeboden hoeveelheid arbeid OQ 1. Veronderstel dat er volledige tewerkstelling is bij OQ 2. Hoe groot is de werkloosheid nu dan?... Hoe kan dit werkloosheidsprobleem opgelost worden? 1/ Verschuiving van de aanbodcurve naar rechts. Wanneer zal de aanbodcurve naar rechts verschuiven? De lonen zullen dan dalen. Dit is volgens de klassieke of liberale economische leer de oplossing voor de werkloosheid. In realiteit bestaat er echter een loonrigiditeit naar onder, m.a.w.. een loondaling komt zelden voor. Waarom? 2/ Verschuiving van de vraagcurve naar rechts. Wanneer zal de vraagcurve naar rechts verschuiven?

17 Arbeidsmarkt - 16 van 20 B. Loonvorming in de reële wereld In werkelijkheid worden de lonen niet alleen bepaald door de vraag naar en het aanbod van arbeid, maar zijn er talrijke andere factoren die een invloed uitoefenen op de hoogte van de lonen. Welke andere factoren bepalen hoeveel een arbeider verdient? 1/ Bestaan van deelmarkten 2/ Vakbondsinvloeden 3/ Overheidsmaatregelen 1E Het bestaan van deelmarkten We beschouwden tot nog toe de arbeidsmarkt als één markt. In feite bestaat de arbeidsmarkt uit verschillende deelmarkten. Een ondernemer vraagt niet 'een' arbeider, maar hij zal bv. een boekhouder, een loodgieter enz. vragen. Op deze deelmarkten vinden we: a) Horizontale loonverschillen Een arbeider met identiek dezelfde capaciteiten, dezelfde leeftijd, dezelfde verantwoordelijkheid, enz. zal in het ene bedrijf toch meer verdienen dan in het andere. Hoe komt dat? We kunnen een onderscheid maken tussen: 1/ Sectoriële loonverschillen In bepaalde sectoren zullen mensen met dezelfde job meer verdienen dan in andere sectoren. Bv.: Een boekhouder in een informaticabedrijf verdient meer dan eenzelfde boekhouder in een textielbedrijf. Verklaar dit. 2/ Regionale loonverschillen In bepaalde regio's verdienen mensen met dezelfde job meer dan in andere streken. Bv.: Een loodgieter in Brussel verdient meer dan een loodgieter in Limburg. Verklaar dit. Noot: Een veel gehoorde eis van arbeiders is: 'Gelijk loon voor gelijk werk'. Wat vindt u daarvan? Is die eis gerechtvaardigd?

18 b) Verticale loonverschillen Ook binnen eenzelfde bedrijf bestaan er loonverschillen. Arbeidsmarkt - 17 van 20 Waarmee zal men rekening houden om de lonen van de mensen die in een bedrijf werken te bepalen? - leeftijd - geslacht: vaak bestaat er nog functie- en loondiscriminatie - aard van het werk o gevaarlijk, ongezond werk, werk op minder interessante uren o een job met veel verantwoordelijkheid o de maatschappelijke waardering van een job - ervaring - opleiding - prestaties De scholingsgraad bepaalt dikwijls mee de hoogte van het loon. Veel geld wordt besteed aan de opleiding van mensen. Daarom spreekt men ook over human capital. Ondanks de democratisering van het onderwijs, worden de scholingskansen vaak nog bepaald door sociale herkomst. Nog steeds zijn kinderen uit arbeidersgezinnen ondervertegenwoordigd op universiteiten en hoge scholen t.o.v. kinderen uit bediendengezinnen. Vaak is het zo dat ouders die zelf gestudeerd hebben meer belang hechten aan een degelijke opleiding dan ouders die dat niet gedaan hebben. Zij zullen dan ook meer druk uitoefenen op hun kinderen opdat deze verder zouden studeren. Studieresultaten van kinderen hangen voor een niet onaanzienlijk deel vaak af van de dagelijkse motivering en de dagelijkse druk (in leerlingentaal: gezaag) om te studeren, die leerlingen van thuis uit krijgen. Slechts een kleine minderheid van leerlingen zullen in hun onvolwassenheid zelf voldoende motivatie kunnen opbrengen om hun capaciteiten op studiegebied zo volledig mogelijk te benutten. Vandaar dat het belang van de ouders in dit verband zo groot is. Vandaar ook dat de democratisering van het onderwijs niet verloopt zoals verhoopt. Wat is uw mening hierover? Opmerking: De scholing leidt niet altijd tot een hogere arbeidsproductiviteit. Bv. een profvoetballer is niet productiever omdat hij een universitair diploma heeft. Noot: Rijkdom schept rijkdom, armoede schept armoede (Matheüseffect). Verklaar.

19 2E De vakbonden Een vakbond is een groepering van werknemersvertegenwoordigers. Welke zijn de belangrijkste vakbonden in ons land? Arbeidsmarkt - 18 van 20 Doel De vakbonden verdedigen de belangen van de werknemers. Hun eisen zijn meestal gericht op loonsverhoging, verbetering van de arbeidsvoorwaarden, arbeidsduurvermindering (dit komt eigenlijk ook neer op loonsverhoging), enz. In de crisisjaren werden de eisen van loonsverhoging vervangen door de eis van werkzekerheid. Actiemiddelen Over welke actiemiddelen beschikken de vakbonden om hun eisen kracht bij te zetten? 1/ Rechtstreekse middelen - staking We onderscheiden een spontane, een regelmatige, een wilde of solidariteitsstaking. - bedrijfsbezetting - stiptheidsactie 2/ Onrechtstreeks De doktersvakbond bekwam een numerous clausus in de studierichting geneeskunde. Door de beperking van het arbeidsaanbod verschuift de aanbodcurve naar links en stijgt het loonpeil. Wat is uw mening over de middelen die de vakbonden gebruiken om hun eisen kracht bij te zetten? Bijvoorbeeld: - het spoorwegpersoneel legt het openbaar vervoer lam om loonsverhoging af te dwingen. - werkwilligen worden door stakingspiketten belet om te gaan werken (in strijd met het recht op arbeid?).

20 Arbeidsmarkt - 19 van 20 3E De overheid Ook de overheid heeft een belangrijke invloed op de hoogte van de lonen. Hoe kan zij de hoogte van de lonen beïnvloeden? 1/ Rechtstreeks 1) De overheid stelt de minimumlonen vast (vergelijk met het bestaansminimum). 2) Als werkgever bepaalt de overheid zelf voor zeer veel mensen in overheidsdienst de lonen. 3) De overheid kan de lonen koppelen aan het indexcijfer (of ontkoppelen). Bv. Na de devaluatie van de BF op 22/2/82 werden de lonen tijdelijk ontkoppeld van het indexcijfer. Waarom? In plaats van de koppeling van de lonen aan het indexcijfer, werden de lonen verhoogd met centen i.p.v. met procenten (1983). Sinds 1984 wordt een vertraagde indexkoppeling toegepast. Tevens werd de eerste indexaanpassing in '84, '85 en '86 overgeslagen (indexsprong) Sinds 1993 wordt de 'gezondheidsindex' gebruikt. Gevolgen: 1* Vertraging van loonaanpassingen 2* BTW en accijnzen op sigaretten, petroleumproducten en alcoholhoudende dranken kunnen verhoogd worden zonder dat daardoor de gezondheidsindex en de lonen stijgen. 4) De overheid kan een loonmatiging opleggen. Zij kan loonsverhogingen verbieden of beperken. Het loonbeleid van onze overheid is gericht op het varen van Europese middenkoers. Daarom legt ze al jaren een loonnorm (maximale loonstijgingen) op. De lonen mogen niet sterker stijgen dan bij onze 3 belangrijkste handelspartners: Duitsland, Frankrijk en Nederland. Loonnorm: 1995 en 96: lonen mochten niet sterker stijgen dan de index 1997 en 98: lonen mogen maximaal met 6,1 % stijgen, inclusief indexering 1999 en 2000: lonen mogen maximaal met 5,9 % stijgen, inclusief indexering 2001 en 2002: lonen mogen maximaal met 6,4 % stijgen, inclusief indexering 2/ Onrechtstreeks De overheid bepaalt hoeveel belastingen en sociale bijdragen we moeten betalen. Op die manier kan zij het beschikbaar inkomen verhogen of verlagen. Het beschikbaar inkomen is gelijk aan het bruto loon min de sociale en fiscale lasten op het loon.

21 Arbeidsmarkt - 20 van 20 Loonrigiditeit naar beneden De grote loonrigiditeit in ons land is te wijten aan: 1/ Overheidsingrijpen De sociale en arbeidswetgeving regelen o.a. - minimum loon - aanwerving - ontslag - werkloosheidsuitkeringen. 2/ Arbeidsstatuut In werkelijkheid hebben de lonen bijna niets meer te maken met de markt (V en A). Ze worden niet meer bepaald door een vergelijk tussen vraag en aanbod, maar door onderhandelingen tussen twee instellingen: de vakbonden en de werkgeversorganisaties (en eventueel de overheid). Er is geen arbeidsmarkt meer waarop de lonen gevormd worden, maar een 'arbeidsstatuut'. Men kan niet ontkennen dat de buitensporige verhogingen van de lonen op het einde van de jaren zestig voor een aantal industrielanden de stijgende werkloosheid heeft veroorzaakt (J. Zeegers). Stijging van de lonen leidt tot een vermindering van de werkgelegenheid, terwijl een daling van de lonen de werkgelegenheid geenszins evenredig doet toenemen. Een fabriek die sluit omdat ze niet meer rendabel is, zal niet heropenen als de lonen dalen. Arbeiders die vervangen werden door machines om de loonkosten te drukken worden niet terug in dienst genomen na een loonsverlaging. Verder werd vastgesteld dat het niet het niveau van de lonen is dat problemen schept in verband met de werkgelegenheid, maar wel hun rigiditeit. In Japan krijgen de werknemers een betrekkelijk laag vast loon, maar dit wordt aangevuld met premies die afhankelijk zijn van de situatie van de onderneming. Goed draaiende ondernemingen kunnen hoge lonen betalen, slecht draaiende bedrijven niet.

22 Leestekst De vakbonden De Belgische werknemers zijn gegroepeerd in drie nationale en als representatief erkende vakbonden: het A.C.V., het A.B.V.V. en het A.C.L.V.B. Vooral het A.C.V en het A.B.V.V. betwisten elkaar de macht. A.B.V.V. Het ABVV is de oudste vakbond in België. Het ontstond als Syndicale Commissie binnen de socialistische beweging, naast de mutualiteiten, de coöperatieven en de politieke beweging. Tot 1937 overkoepelde de Belgische Werkliedenpartij de andere bewegingen; zij streden ieder op hun terrein voor de ontvoogding van de arbeidersklasse: de vakbond in het bedrijf zelf, de coöperatieven verdedigden de arbeiders als consument, de mutualiteit verzekerde hem tegen risico's van ziekte en invaliditeit, de politieke beweging streed op het politieke vlak vooral door te ijveren voor algemeen stemrecht. De socialistische beweging stelde zich op het standpunt van de klassenstrijd, hoewel zij in de praktijk steeds minder revolutionair was dan uit haar geschriften en slogans vaak ten onrechte afgeleid werd. Kenmerkend voor de socialistische beweging was de pragmatische wijze waarop ze ontstond en groeide. Zij kan als voorbeeld gelden van het ontstaan van organisaties uit de concrete noden van de bevolking zelf, zonder bevoogding van overheid of paternalisten. Een gevolg hiervan is de (nu nog) grote decentralisatie van de socialistische beweging. Binnen het ABVV genieten de centrales een zeer grote autonomie, die parallel loopt met de macht van de federaties binnen de SP. Het A.C.V. Als reactie tegen de bundeling van de arbeiders in de socialistische beweging werd van katholieke zijde, op het einde van de 19e eeuw, mede in navolging van de encycliek Rerum Novarum, begonnen met de organisatie van de katholieke arbeiders: het ACV. Tot na de tweede wereldoorlog stond het ACV zeer concurrentieel tegenover de socialistische vakbeweging. Het twijfelde voortdurend tussen de radicale verdediging van de arbeidersbelangen en verzoening met de katholieke patroons. Deze ambivalentie speelt trouwens nog mee in het ACV: bij onderhandelingen stelt het ABVV zich meestal radicaler op dan het ACV. De traditie en de politieke cultuur van beide vakbonden lopen in deze duidelijk uiteen, maar daarnaast zijn er ook structurele redenen aan te wijzen voor dit verschil: het ACV heeft via het ACW bindingen met de CVP die, als sociaal heterogene partij, een matigende invloed uitoefent. Zeker bij een CVP-PVV coalitie wordt het ACV verscheurd door een dubbele loyauteit: opkomen voor de belangen van zijn aangeslotenen, samen met het ABVV of verdediging van een regeringspolitiek. Het ABVV gaat minder gebukt onder deze tegenstrijdigheden omdat de SP als overwegend arbeiderspartij, nauwer aansluit bij de doelstellingen van het ABVV.

23 Gemeenschappelijk vakbondsfront Van heftige concurrenten voor 1945 werden het ACV en het ABVV stilaan min of meer loyale strijdmakkers. Dit werd in het begin van de jaren zestig bezegeld door het afsluiten van het Gemeenschappelijk Vakbondsfront, dat als doel heeft zoveel mogelijk op basis van eenzelfde eisenprogramma met het patronaat te onderhandelen. A.C.L.V.B. De jongste en kleinste in de rij van de erkende vakbonden is het ACLVB, opgericht in Deze vakbond telt ongeveer leden; vooral bij bedienden en bij werknemers in overheidsdienst. Organisatie Het ACV en het ABVV zijn per beroepssector georganiseerd in centrales. De grote centrales in het ACV hebben niet zo'n invloed als in het ABVV. Binnen deze laatste vertegenwoordigen de drie belangrijkste centrales 67 % van het totaal aantal leden, binnen het ACV slechts 48 %. De drie belangrijkste centrales, aangesloten bij het ACV, zijn die van Hout en Bouw, van de Metaalbewerkers en van de Textiel. Het ABVV wordt gedomineerd door volgende drie belangrijke centrales: de ACOD, de Algemene Centrale en de Centrale der Metaalarbeiders. Ieder vakbondslid is tegelijk aangesloten bij zijn centrale en bij zijn gewest. Een essentieel kenmerk van de vakbonden in België is het pluralisme, en zelfs de versnippering. De arbeiders zijn niet alleen ideologisch opgedeeld, en via intergewestelijken per taalgebied, maar ook per centrale. De vakbonden zijn geen gecentraliseerde staat, maar een stelsel waar ieder boven de schouder van de ander wil uitsteken. Op die manier spelen de vakbonden een niet geringe rol in het instandhouden van de inkomensongelijkheden tussen de verschillende sectoren (de werknemers in een rijkere sector kunnen bv. betere loonsvoorwaarden afdwingen dan die in een armere sector). Arbeiderssolidariteit is vaak meer een droom dan werkelijkheid. De vakbonden hebben hard gestreden om de loonsituatie van de arbeiders te verbeteren, maar hun strijd voor inkomensnivellering tussen de werknemers zelf is minder overtuigend geweest. Zij zijn, hoe dan ook, niet meer weg te denken uit ons sociaal-economisch leven, alleen al door het groot aantal aangeslotenen dat zij vertegenwoordigen. (SWU - F. De Jonghe)

24 Gevalstudie: Collectieve arbeidsovereenkomsten CAO's zijn arbeidsovereenkomsten die afgesloten worden tussen één of meer werkgevers en een werknemersgroep, vertegenwoordigd door de vakbonden. CAO's regelen de individuele en collectieve betrekkingen tussen de werkgever en de werknemers (loon- en arbeidsvoorwaarden) in een onderneming of bedrijfstak, en de rechten en plichten van de partijen. Leid uit de CAO in bijlage af welke bepalingen er zoal in een CAO kunnen staan. Door het afsluiten van een CAO ontstaat a) een vredesplicht (d.w.z.. geen werkstaking of lock-out uitlokken om een wijziging van een CAO te bekomen; m.a.w. de sociale vrede respecteren) en b) een beïnvloedingsplicht (dit betekent dat de partijen de normale uitvoering van de CAO moeten bevorderen). CAO mogen gunstiger bepalingen omvatten dan suppletieve wetten. Individuele arbeidsovereenkomsten mogen betere arbeidsvoorwaarden voorzien dan CAO's. Waarom dan CAO's afsluiten?

25 Totstandkoming CAO's kunnen op 3 niveau's tot stand komen: 1/ Nationaal Binnen de Nationale Arbeidsraad kunnen centrale of interprofessionele akkoorden afgesloten worden; deze C.A.O.'s gelden voor alle werknemers in de privé-sector. Het sociaal overleg (= alle mogelijke beraadslagingen tussen werkgevers- en werknemersvertegenwoordigers in verband met de arbeidsvoorwaarden) wordt gevoerd tussen de sociale gesprekspartners. Dit zijn: 1E Werknemersvertegenwoordigers: De vakbonden (interprofessionele vakorganisaties of syndicaten): - ACV: Algemeen Christelijk Vakverbond - ABVV: Algemeen Belgisch Vakverbond - ACLVB: Algemene Centrale van Liberale Vakbonden van België Als zij samenwerken spreken we van het gemeenschappelijk vakbondsfront. Binnen de vakbonden zijn er (professionele) vakcentrales: - ACV: LBC (Landelijke Bediendencentrale); CCOD (Christelijke Centrale der Openbare Diensten); NVK (Nationaal Verbond van het Kaderpersoneel); CCMB (Christelijke centrale voor metaalbewerkers) - ABVV: BBTK (Bond der Bedienden, Technici en Kaders); ACOD (Algemene Centrale der Openbare Diensten); BTB (Belgische Transportarbeidersbond); CMB (Centrale der Metaalbewerkers van België) - ACLVB: VSOA (Vrij Syndicaat voor het Openbaar Ambt) 2E Werkgeversvertegenwoordigers: Nationaal: Interprofessionele werkgeversorganisatie: VBO (Verbond van Belgische Ondernemingen) Professionele werkgeversorganisaties: Fabrimetal; Febeltex; Fechimie; Petroleumfederatie Regionaal: Vlaams Economisch Verbond (VEV); Verbond van Ondernemingen in Brussel (VOB) en Union Wallone des Entreprises. Naast deze werkgeversorganisaties zijn er ook nog: Middenstandsorganisaties: Nationaal Christelijk Middenstandsverbond (NCMV) en het Algemeen Verbond der Zelfstandige Arbeiders (AVZA) Belgische Boerenbond en het Algemeen Boerensyndicaat (3E Overheid): Eventueel kan ook de overheid deelnemen aan het sociaal overleg. Dan spreekt men van drieledig overleg. 2/ Per bedrijfstak CAO's afgesloten in Paritaire Comité's gelden alleen voor die bepaalde bedrijfstak. 3/ Per onderneming CAO's kunnen ook binnen de ondernemingsraad van een bedrijf worden afgesloten.