koninkrijk van ijs De Witte Zee De bewoners van

Transcriptie

1 Tekst: Eline Feenstra Foto s: René Lipmann IJsformaties Door het getij stijgt en daalt de ijszee elke zes uur gemiddeld zo n twee meter. De Witte Zee koninkrijk De bewoners van van ijs Nilmaguba, een kleine Russische nederzetting boven de noordpoolcirkel, verbergen een geheim onder water. Onder het hypnotiserende ijs van de bevroren Witte Zee bevindt zich een schatkamer van de natuur met zeehonden, witte dolfijnen en avontuur. 36 Duiken November 2009 Duiken November

2 IJskamp Mobiele houten hutjes op ski s houden ons warm vóór en na de duik. Stevig houd ik me vast aan de slee die door een sneeuwscooter wordt voortgetrokken. «Harder! Meer gas!», schreeuw ik naar de chauffeur. Als hij versnelt, word ik met mijn rug tegen de leuning aangedrukt. Gelukkig heb ik een skibril op, de sneeuw slaat me om de oren. Een eindeloos witte vlakte glijdt aan mij voorbij, het ijs van een bevroren zee. In extase hoor ik het geluid van de motoren niet meer. Alleen de voetstappen van twee honden die naast de sleeën met ons meerennen dringen tot mij door. Hun witte vacht glanst in de ochtendzon. De scooters minderen vaart zodra het ijskamp in zicht is. Een paar kleine, mobiele hutten staan in een groep bij elkaar. Voor elke hut is een wak met daarbij steeds een waarschuwingsbord, een bord met een nummer en een schroef die in het ijs is gedraaid. Aan die schroef zit een touw. Een van de duikgidsen is al aanwezig en stookt de kachels op met hout, een enkel hutje heeft een petroleumkachel. Die warmte zullen we nodig hebben! De temperatuur ligt zo n tien graden onder het vriespunt, maar daar deins ik niet voor terug. Ik ga het avontuur juist met open armen tegemoet. Mijn doel: duiken onder het ijs van de Witte Zee. «Een eindeloos witte vlakte glijdt aan mij voorbij, het ijs van een bevroren zee. IJsduikles «Vanaf nu noemen we elk wak een mine», gebiedt Natalia Chervyakova, onze duikgids voor deze week. Mine is het Russische woord voor een gat in het ijs. «A hole in the ice klinkt wat omslachtig, vind je niet?», voegt ze eraan toe. Ik heb me net in een van de hutten omgekleed en sta weer op het ijs. Omdat ik nog nooit eerder onder ijs heb gedoken, moet ik eerst een ijsduikcursus volgen. Voorzichtig nader ik de mine, een driehoekig wak met zijden van twee meter. Een flinke armlengte voor de rand stop ik. Ik kijk argwanend naar het strookje ijs dat zich tussen mijn voeten en het wak bevindt. «Weet je zeker dat ik daar kan staan?», vraag ik onze instructeur Ivan Kronberg. De grote Rus ligt al in het water en vult bijna het hele gat. «Natuurlijk! Het ijs is zeker nog een halve meter dik», antwoordt hij met een 38 Duiken November 2009 Duiken November

3 geruststellende blik. De lijnman haakt een dikke lijn aan mijn duikvest. Met een plons beland ik keurig naast Ivan in het water. Het is maar drie meter diep; zodra ik de bodem bereik, kijk ik omhoog. Vanwege het heldere water kan ik de gezichten vanaf het ijs de Mine in zien kijken. Op het teken van Ivan zwem ik een willekeurige richting op. Ik zit met een lijn aan hem vast, we moeten dus goed samenwerken. Ivan is op zijn beurt weer met een lijn verbonden aan de lijnman, die vanaf de oppervlakte onze duik evalueert. Ik heb op dat moment alleen maar oog voor de omgeving. Het ijs is zo fascinerend dat ik mijn hele eerste duik achteruit zwem, met mijn blik naar boven gericht. Dan gebiedt Ivan me naar hem te kijken. Hij blaast lucht in zijn droogpak en laat zich uitgestrekt tegen het plafond aan drukken. Hij krult zijn benen, zet zijn voeten vlak op het ijs en duwt de rest van zijn lichaam de diepte in. Ondersteboven ijslopen! Nog voordat hij me de kans geeft, lig ik ook tegen het ijs aan. Een, twee en hopla! Gierend van het lachen voel ik mijn bellen langs mijn droogpak omhoog dwarrelen. Dit is wel heel bizar. Pulls Bij ijsduiken komen andere technieken en gevaren kijken dan bij duiken in tropische wateren. Je hebt immers een dak boven je hoofd, je duikt met een touw en communiceert met de lijnman aan de oppervlakte. Daarnaast is de kans op onderkoeling reëel. Door het zoutgehalte in zeewater ligt het vriespunt lager dan bij gewoon water. Voordat zeewater bevriest, kan het wel min twee graden Celsius worden. Ik ben dan ook dik aangekleed onder mijn droogpak. Dat maakt het duiken ook weer lastiger, want de bewegingsvrijheid is beperkt. Bovendien duiken we met twee ademautomaten voor het geval er eentje bevriest. Dit zijn allemaal dingen waar je rekening mee moet leren houden. Er wordt uitsluitend in paren gedoken, meestal deel je samen een lijn. Het touw loopt dan van de lijnman aan de oppervlakte naar duiker één, en van duiker één naar duiker twee. Dat betekent dus wel dat als een duiker wegzwemt, de ander er achteraan Mine - Het Russische woord voor gat in het ijs is mine. moet. Om problemen te voor komen, is goede communicatie essentieel, zowel tussen de duikers onderling als met degene die op het ijs staat. Duiker één communiceert aan de hand van pulls, kleine trekjes aan het touw. Als de lijnman vraagt hoe het gaat, kun je antwoorden dat alles oké is. Hij kan je er via het touw op wijzen dat het tijd is om te keren, maar jij kunt ook vragen het touw iets te laten vieren. In noodsituaties kan hij je er in een ruk uittrekken. Dat laatste oefen ik ook tijdens de cursus. Tijdmachine Het Arctic Circle PADI Dive Center ligt net boven de noordpoolcirkel, in Nilmaguba. Dit Russische gehucht maakt deel uit van de Republiek Karelië en bestaat al zo n 400 jaar. Aan de rand van het kleine dorp staan de houten lodges van het duikcentrum. Om in Nilmaguba te komen reizen we via Helsinki naar het Finse Kuusamo voor de grens overgang naar Rusland. Die grens is als een soort tijdmachine: na dit punt lijkt de tijd te zijn teruggedraaid. Met een kleine bus Mankracht Met zagen en ijshaken trekken we een groot stuk ijs in de vorm van een taartpunt uit het wak. 40 Duiken November 2009 Duiken November

4 Sereen - IJs en sneeuw wekken de indruk dat de tijd heeft stilgestaan. Primitief - Het dorpje Nilmaguba bestaat uit een verzameling eenvoudige houten huizen. In het gehucht wonen slechts tien gezinnen. trekken we op onverharde wegen de naaldbossen van Rusland in. Grote dennenbomen, sparren en lariksen dragen sneeuw op hun takken, de weg is grotendeels bevroren. De leefomgeving wordt steeds primitiever. Nilmaguba telt een handvol permanente inwoners. Het dorp ziet er armoedig uit, maar zo voelt het niet. De mensen hier maken een gelukkige indruk. De Witte Zee waaraan zij wonen, mondt uit in de Barentszzee. Hoewel de Witte Zee tijdens de winter is bevroren, is de Barentszzee in het zuiden bijna geheel vrij van ijs door het warme water uit de Atlantische Oceaan. De Noord-Atlantische stroming zorgt voor een planktonbloei in de lente, waardoor er in verhouding met andere noordelijke zeeën een hoge biologische productiviteit ontstaat. Er komen veel grote vissen voor, zoals kabeljauw, haring en zalm, maar ook zoogdieren als zeehonden en walvissen. Groenlandzeehonden komen in de winter naar de bevroren Witte Zee om hun jongen te baren. Tijdens mijn cursus zie ik in de verte een groepje zeehonden op het ijs liggen. Als ik voorzichtig dichterbij kom, duiken ze jammer genoeg snel een wak in. «Dat gaat beter in januari, dan zijn de jongen net geboren en nog niet zo snel», vertelt Natalia. Na de ijsduikcursus warm ik weer op in een van de houten hutten net buiten het dorp. Met mijn handen om een kom hete soep gevouwen, kom ik tot mezelf. Dit was precies wat ik nodig had. «Kom, laten we terug lopen!», roep ik enthousiast tegen mijn duikbuddy. Natalia kijkt me bevreemd aan. «Dat gaat jullie zeker twee uur kosten», zegt ze, «maar er is nog wel genoeg licht.» Dik ingepakt verlaten we het kamp en beginnen aan onze tocht. Het spoor van de sneeuwscooter leidt de weg, maar al snel dwalen we af en komen tot onze enkels in de sneeuwlaag te staan die op het ijs ligt. Pas dan word ik me echt bewust van de immense ruimte om me heen. Met mijn rug naar de boomlijn, die het begin van het land markeert, kijk ik de oneindige witte vlakte in. Ik zie niets, geen voetsporen, echt helemaal niets! Ik strek mijn armen uit en maak een draai van 360 graden. Daarna laat ik me achterover in de sneeuw vallen. De lucht is blauw en de zon lacht me tegemoet. Wat is Rusland gaaf! IJsformaties Diep uitgesneden in de lange, grillige kustlijn ligt de kleine Bio-filter Bay. Deze baai wordt afgeschermd door steile kliffen. Haar naam dankt ze aan de vele filterende organismen die hier leven. Het water is helder en de rotsen zijn bedekt met grote algen. Wat deze duikplek zo bijzonder maakt, zijn de ijsformaties. «Door het getij gaat de ijsvloer elke zes uur meer dan twee meter op en neer», legt Natalia uit, die naast duikgids ook marien bioloog is. «Door het schuivende ijs kan water opnieuw aan de rotsen vastvriezen en breekt bestaand ijs af», doceert ze. «Keer op keer vriest het weer dicht, waardoor luchtbellen en lagen sneeuw vast komen te zitten in de brokken ijs. Zo ontstaan onder water de meest prachtige ijsformaties en lichtreflecties! Grote stukken ijs worden tegen het plafond aangedrukt en versmelten in de meest rare vormen met elkaar. Het licht dat door het ijs heendringt, buigt in verschillende richtingen af. Daardoor neemt het ijs diverse kleuren aan, van groen en geel tot blauw en melkwit.» Na een lunch op het ijs zullen we een nieuwe duikplek verkennen, gelegen aan een van de vele eilandjes die niet of nauwelijks boven de ijszee uitkomen. Dit wordt hard werken: er is namelijk nog geen mine. Met een lange schroef wordt eerst een klein rond gat in het ijs gedraaid. Dit is het testgat. Op sommige plekken ontstaan scheuren. Met een kettingzaag wordt vervolgens het ijs in stukken gesneden, zodat het eruit geschept kan worden. Een paar blokken zijn zo groot dat scheppen geen zin heeft. We draaien er een ijshaak met een stevig touw in vast. «Trekken!», commandeert een van de Russen. Even later staat het gigantische blok naast het wak. Dat is een handig waarschuwingsbord, denk ik bij mezelf. Tijd om te duiken! Vol energie spring ik de mine in. Onder water hoor ik alleen mijn ademhaling en de kou dringt door tot op het bot. Toch vervult deze serene wereld me met een intens gevoel van genot. «De lucht is blauw en de zon lacht ons tegemoet. Wat is Rusland gaaf! Beloega Vlak bij het duikcentrum ligt een groot bassin met vier witte walvissen, ook wel witte dolfijnen of beloega s genoemd. De laatste naam komt van het Russische woord beloecha, een afgeleide van belaja dat wit betekent. De walvissen worden elke dag twee keer gevoerd en krijgen in het water training van de verzorgsters. Het bassin ligt in open zee en is voor een deel bedekt met ijs. Het geheel is afgebakend met netten. 42 Duiken November 2009 Duiken November

5 Dolfijn noch walvis De zachtmoedige reus Semyon verovert je hart. Beloega s behoren tot een aparte familie. 44 Duiken November 2009 Duiken November

6 REiZen Witte zee /- Rusland Witte reus Beloega Semyon reageert enthousiast op zijn verzorgster. Foto: Natalia Chervyakova Knuffel - Groenlandse zeehonden baren hun jongen in de Witte Zee. De jacht op babyzeehonden rond de Witte Zee is sinds maart dit jaar officieel verboden. Harder! Met hoge snelheid brengt de ski-doo ons naar het ijskamp. «Met ingehouden adem kijk ik in de strot van het geweldige dier en tel de seconden af. Ze zijn hier opgevangen omdat ze zijn afgedankt door een Aziatisch dolfinarium. De dieren pasten niet langer in het concept van vermaak... Hoewel het onwaarschijnlijk is dat de dieren zich ooit nog kunnen handhaven in het wild, willen de verzorgsters dat in samenwerking met Saint Petersburg s Utrish Dolphinarium toch proberen. «Een grote baai zou al fantastisch zijn! We kunnen ze dan altijd nog bijvoeren», vertelt Natalia, die een gedeelte van de zorg op zich neemt. Uiteraard is deze leefomgeving ook niet ideaal voor de dieren, maar het is in elk geval beter dan ze te laten wegkwijnen in een dolfinarium. De les die ik hieruit trek, is dat deze dieren in de eerste plaats nooit gevangen hadden mogen worden. Lopend langs het bassin, hoor ik een heel arsenaal aan vreemde geluiden: geboer, geklik, gefluit en gegil. Gevolgd door lage melodieuze trillers. Het zijn de beloega s die met enthousiasme reageren op hun trainers. «Hun bijnaam is niet voor niets kanarie van de zee!», lacht Natalia, terwijl een beloega met zijn staart op het water slaat. Ik trek mijn uitrusting aan en maak aanstalten het water in te gaan. Splets, splets, plotseling torent een beloega metershoog boven het water uit. Het enorme melkwitte lijf glanst in de zon en het dier lijkt in de lucht te zweven. Wat meteen opvalt, is dat hij geen rugvin heeft. De wetenschappelijke naam ( Delphinapterus leucas) betekent dan ook letterlijk dolfijn zonder vleugels. Maar vliegen kunnen ze! Met een klap op het water verdwijnt het gevaarte. Wow! Hun omvang maakt me wel een beetje nerveus. Eenmaal op de bodem van het bassin hervind ik de controle en kan ik de dieren goed in de gaten houden. Maar dan stormt beloega Semyon met een krachtige vinslag langs me heen. Ik tuimel letterlijk voorover. Weer in positie kijkt het mannetje me recht aan en neemt de cameralens in zijn bek. Met ingehouden adem kijk ik in de strot van het geweldige dier en tel de seconden af. Dan laat hij los en zwemt naar het oppervlak. Het is zijn manier van kennismaken, Natalia had me er tijdens de briefing al voor gewaarschuwd. Speels, maar goedaardig: een zachtmoedige reus. De drie jonge vrouwtjes Matryona, Nilma en Pelageya houden iets meer afstand. Ze zijn beduidend kleiner dan het mannetje, dat wel vier meter groot is. «Het lijken wel zwemmende embryo s», lacht mijn buddy voluit nadat we met tegenzin het water uit klimmen. We zijn er alle twee helemaal vol van en stuiteren van de energie. Wat een bijzondere ervaring is dit. Daar sta je dan: midden op een bevroren zee boven de noordpoolcirkel, omringd door een ruig naaldbos, na een duik met beloega s. Mijn hoofd tolt er van. Banya s Avonds wordt de banya klaargemaakt. In deze Russische sauna word je met druppels heet water besprenkeld en met Duiken November

7 REiZen Witte zee /- Rusland Anemony Rock Bij Bolshoy Krestovy (Big Cross) Island rijst een spectaculaire rots op tot vlak onder het ijs. 48 Duiken November 2009 Duiken November

8 WITTE ZEE / Rusland REiZen Veiligheid De lijnman communiceert vanaf de oppervlakte via een lijn met de duikers. Brokkelster - In het donkere water voelt een ontmoeting met een Gorgons head haast buitenaards. berkentwijgen geslagen. Met een goed voor de bloedsomloop, probeert instructeur Ivan mijn buddy uit te nodigen voor een portie slaag. «Niks daarvan, voor mij geen rood achterwerk!», reageert hij. Ik lig in een deuk en kies voor de andere afkoeloptie: rollen in de sneeuw. In mijn handdoek ren ik vanuit de banya het ijs op. Voor de tweede keer deze week laat ik me in de sneeuw vallen. De immense sterrenhemel dekt me als een zachte dikke deken toe. De stilte neemt alle woorden bij mij weg en ik word overmand door emotie. Wat is de natuur toch bijzonder en mooi. Mythisch Na de ijsduikcursus is het tijd voor het echte werk. Zowel de duiklocatie Anemony Rock als het tweeëntwintig meter lange wrak Yaroslavets staan vandaag op het programma. Lodge De accommodatie is geheel in de stijl van de omgeving en voorziet in alle behoeften. Ze bevinden zich allebei op meer dan twintig meter diepte. Eigenlijk wel spannend. Het groene, bijna psychedelische ijs benadrukt de zwarte kolom van water die zich tussen mij en de oppervlakte bevindt. Mijn lamp licht slechts een klein stukje van de bodem op. We duiken eerst op de rots. Oranje anemonen staan in bosjes bij elkaar en vormen een miniatuuroerwoud. Dan valt mijn oog op een bizar wezen. De Gorgonocephalus arcticus zijn triviale naam luidt Gorgons head behoort tot de brokkelsterren en creëert met zijn armen een waar labyrint. Tegen de pikzwarte duisternis is het een buitenaardse ontmoeting. Een stuk ondieper groeien prachtige zachte koralen. Dicht bevolkt hangen ze aan de schuine wanden van de eilandjes. Het is af en toe best lastig om dichtbij te komen zonder ze te raken. Met twee lijnen in je hand, een lamp en een camera wordt de beheersing van je drijf vermogen goed op de proef gesteld. Op een van de duiken zwemt een kleine engel tegen me op. Het kleine wezentje is bijna geheel doorzichtig en draagt een rood hart. Het mythische diertje zweeft als een zeevlinder op de slag van zijn vleugeltjes. Deze schelploze slak is thuis in dit koninkrijk van ijs. Avontuur Dicht bij het eiland Isle Ploshkin ligt op 22 meter diepte het houten wrak Yaroslavets. 50 Duiken November 2009 Duiken November

9 Genieten - Instructeur Ivan Kronberg bereidt verse vissoep. Avondeten op het ijs is voornamelijk een sociale gebeurtenis. Voor anker Een steelkwal (Lucernaria quadricornis) hecht zich aan een ondergrond en verplaatst zich door koppeltje duikelen. Na zdorovje Bij terugkomst in het Arctic duik centrum staat voor de deur van de lodge een hele stoet mensen. «We hebben gewacht, jullie moeten meekomen!», zegt Alexandr Dmitriev, een van de dorps bewoners. We vragen niet waarom, maar laden snel de duikspullen uit de slee en springen achterop de ronkende sneeuwscooters. Een half uur lang scheuren we door het dichtbegroeide naaldbos tot we uitkomen bij een bevroren meer. We gaan ijsvissen! Een klein haakje aan een lijn is het enige wat je nodig hebt. Al snel heb ik beet, een kleine baars is de vangst. De vissoep wordt bereid, de wodka gaat rond en het kampvuur laait aardig op. We mogen allemaal een rondje op de sneeuwscooter maken en de kinderen rennen achter de honden aan. Dit zijn bijzondere mensen. Langzaam wordt het donker. Op het na zdorovje (spreek uit als: nas-daa-rof-je) van Ivan, zet ik het glas aan mijn mond. Ik kijk om me heen en voel de warmte van binnen gloeien. De Witte Zee, eens haar pracht aanschouwt, verlaat ze je nooit meer. Kijk op voor de film White Sea. Info Het Arctic Circle PADI Dive Center maakt onderdeel uit van de grootste Russische duikorganisatie RuDive Group. Als je nog nooit onder het ijs hebt gedoken, kun je een PADI ijsduikcursus volgen. De instructeurs zijn lokaal zeer ervaren en hoog gekwalificeerd. Het ijsduikprogramma wordt van februari tot april aangeboden. Het huren van een complete duikuitrusting is mogelijk. Slapen De fraaie houten lodges zijn voorzien van alle comfort. Meer info vind je op De reis Aangeraden wordt om via Helsinki naar het Finse Kuusamo te vliegen om vervolgens met een tranferbus van het duikcentrum naar het Russische Nilmaguba te reizen. Een andere optie is om via Moskou met de trein te gaan. Visum Neem de tijd voor het organiseren van een visum. Een aanvraag dien je in bij de consulaire afdeling van de Russische ambassade in Den Haag. Het duurt ongeveer vijf werkdagen en kost 35 euro. Meer info op Reisorganisatie Waterproof Expeditions organiseert in samenwerking met de bekende fotojournalist Franco Banfi van 28 februari tot en met 7 maart 2010 een foto-expeditie naar de Witte Zee. Het programma omvat onder andere een hondensleesafari, fotografie coaching, twee ijsduiken per dag en duiken met beloega s. info@waterproof-expeditions.com. Website: 52 Duiken November 2009 Duiken November