Als u gedwongen wordt opgenomen in een psychiatrisch ziekenhuis

Transcriptie

1

2 NEDERLANDS_turks.qxd :53 Pagina 2 1

3 NEDERLANDS_turks.qxd :53 Pagina 3 Inhoud 0 Deze brochure is voor u 1 Wat is een gedwongen opname? 2 Gedwongen opname volgens RM of IBS 3 Wat kunt u verwachten in het psychiatrisch ziekenhuis? 4 Wanneer mag u naar huis? 5 Meer weten? 2

4 NEDERLANDS_turks.qxd :53 Pagina 4 3

5 NEDERLANDS_turks.qxd :53 Pagina 5 0 Deze brochure is voor u U bent opgenomen in een psychiatrisch ziekenhuis. Of u staat op het punt om te worden opgenomen. U bevindt zich in een moeilijke situatie. Misschien bent u boos, verdrietig of schaamt u zich voor wat er gebeurt. Waarschijnlijk heeft u allerlei vragen. Zoals: wat houdt een gedwongen opname in Nederland in? Wat mag u wel en niet in het psychiatrisch ziekenhuis? In deze brochure leest u wat u kunt verwachten als u gedwongen wordt opgenomen. IBS of RM Een gedwongen opname kan op twee manieren worden geregeld: opname via een rechterlijke machtiging (RM) of, als er sprake is van acuut gevaar, spoedopname via een inbewaringstelling (IBS). In deze brochure worden beide manieren toegelicht. De Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ziekenhuizen (BOPZ) regelt de rechtspositie van patiënten bij een gedwongen opname en tijdens hun verblijf in het ziekenhuis. In deze brochure wordt de wet beschreven. De tekst is gericht op de patiënt, maar bevat ook belangrijke informatie voor familie en andere directbetrokkenen. > In de brochure zijn in cursief citaten uit ervaringsverhalen van patiënten en familieleden opgenomen. 4

6 NEDERLANDS_turks.qxd :53 Pagina 6 5

7 NEDERLANDS_turks.qxd :53 Pagina 7 1 Wat is gedwongen opname? > Een gedwongen opname wil zeggen dat u verplicht wordt opgenomen in een psychiatrisch ziekenhuis. Ook als u dat zelf niet wilt. Ook als u zelf vindt dat het niet nodig is. Een gedwongen opname gebeurt in Nederland niet zomaar. Daar gaat veel aan vooraf. Mensen uit uw omgeving maken zich ongerust over u. U heeft psychiatrische problemen en zij vinden dat het niet goed met u gaat. Misschien zijn zij bang dat u uzelf of anderen iets aan zult doen. U bent bijvoorbeeld in de war en hebt uzelf ernstig verwaarloosd. Of u dreigt een einde aan uw leven te maken. Misschien bent u agressief of ze kunnen geen contact met u krijgen. Er is al van alles geprobeerd om te zorgen dat het beter met u gaat. Toch heeft dat niet geholpen. Wilt u zelf geen hulp zoeken en ontstaat er een gevaarlijke situatie, dan is een gedwongen opname soms mogelijk. Uw partner, familie of iemand anders uit uw omgeving kan uw behandelaar (de arts of bijvoorbeeld de sociaal verpleegkundige) hierom vragen. Uw behandelaar kan ook zelf het initiatief nemen. U wordt dan beoordeeld door een onafhankelijk psychiater. Die maakt een geneeskundige verklaring op grond waarvan de aanvraag voor gedwongen opname in werking treedt. In spoedgevallen komt meestal de acute dienst van de Riagg naar u toe. In deze brochure kunt u lezen hoe dit verloopt. Ook kunt u ervaringen van patiënten en familieleden lezen, hoe zij dit hebben beleefd De dokter zei tegen me: je moet niet de ene keer wel en de andere keer niet je pillen slikken. Hij begreep me niet. Ik had last van wanen. Op een ochtend voelde ik dat ik de opdracht had om het huis in brand te steken. Mijn zoon moest vechten om me tegen te houden. Toen ben ik naar het ziekenhuis gebracht Ik zag mijn zoon zo lijden. Hij werd steeds moeilijker in huis. Maar toen we eindelijk besloten om hem op te laten nemen, zei de dokter: 'ik schrijf een recept voor, maar ik kan uw zoon niet dwingen'. Hoe kan dat nou? Hij zag toch dat mijn zoon heel erg ziek was! Wij konden hem thuis niet meer aan. De dokter heeft toen wel met ons besproken hoe we extra hulp konden krijgen. Dat heeft mijn zoon ook geaccepteerd Wanneer kunt u gedwongen worden opgenomen? U kunt alleen worden opgenomen als u het zelf wilt of als de wet dit toestaat. Soms is dat voor familie moeilijk om te accepteren, bijvoorbeeld als zij de situatie bijna niet meer aan kunnen en vinden dat u moet worden opgenomen. Toch moet er dan op een andere manier naar oplossingen en hulp gezocht worden. U kunt in Nederland alleen tegen uw wil worden opgenomen als u een (door een psychiater vastgestelde) psychiatrische stoornis heeft en er sprake is van (dreigend) gevaar voor uzelf of voor anderen. Deze gevaarlijke situatie moet door de psychiatrische stoornis worden veroorzaakt. Natuurlijk wordt altijd eerst geprobeerd de gevaarlijke situatie op te lossen en op andere manieren hulp te bieden. Is er geen andere uitweg - en wilt u zichzelf niet vrijwillig laten opnemen dan is het mogelijk dat u gedwongen wordt opgenomen. > Wat is volgens de wet (dreigend) gevaar? > Het gevaar dat u zich van het leven dreigt te beroven of uzelf ernstig letsel zal toebrengen. > Het gevaar dat u maatschappelijk ten onder gaat. > Het gevaar dat u uzelf ernstig zal verwaarlozen. > Het gevaar dat anderen agressief worden door uw hinderlijke gedrag. > Het gevaar dat u een ander van het leven dreigt te beroven of ernstig letsel zal toebrengen. > Als de psychische gezondheid van een ander in gevaar komt. > Het gevaar dat u iemand die aan uw zorg is toevertrouwd, zal verwaarlozen. > Gevaar voor de veiligheid van personen of goederen. 6

8 NEDERLANDS_turks.qxd :53 Pagina Ik kon mijn huis niet uit want ik was bang voor mensen op straat, er was een complot tegen me. Ik had een afspraak in het ziekenhuis. Ze zeiden 'als je niet komt, komen we je halen en word je gedwongen opgenomen'. Ik was in de war en had al dagen bijna niet gegeten. Ik vond het heel erg dat ze daarmee dreigden Mensen die in de war zijn kunnen in een situatie terecht komen dat ze slecht eten, slecht slapen, vervuilen, hun huur en andere rekeningen niet meer (kunnen) betalen, dakloos dreigen te worden of zwerven. Dit kan een gevaar voor uzelf opleveren Mijn broer is schizofreen en werd gek door de drugs. Op een avond is hij geflipt en ging midden op de weg lopen. We zagen hem staan tussen verblindende koplampen van voortrazende auto's. Hij riep dat God hem beschermde. We waren doodsbang, maar God heeft hem werkelijk bijgestaan. Uiteindelijk heeft de politie hem meegenomen Via de politie De politie kan besluiten om u mee te nemen naar het politiebureau. Dit kan als u op straat of in de openbare ruimte een gevaar oplevert voor uzelf of uw omgeving, of als u zich storend gedraagt. Het kan dan gebeuren dat u in de politiecel terecht komt. U wordt daar bezocht door een psychiater van de acute dienst die beoordeelt hoe ernstig het met u gesteld is en of u opgenomen kan worden. > Vrijwillige opname? U kunt altijd zelf kiezen voor een vrijwillige opname, ook nog op het laatste moment. Dit betekent dat u uzelf vrijwillig laat behandelen in een psychiatrisch ziekenhuis. Als u uit vrije wil meegaat, zult u zich rustiger gedragen en zal u ook een rustiger aanpak krijgen. Let wel: ook bij een vrijwillige opname krijgt u te maken met strenge regels en een behandeling die u rust en structuur moeten brengen. De bedoeling is dat het gevaar wijkt en een oplossing gezocht wordt om u verder te helpen. Als u denkt dat dit ook zonder opname kan, kunt u proberen om afspraken te maken voor (intensieve) hulp en behandeling. Dit is eerder mogelijk als uw situatie nog niet zo ernstig is en u niet in een crisissituatie verkeert. Probeer daarom afspraken te maken voordat de situatie een gevaar oplevert voor uzelf of anderen. Overigens kan het ook maatschappelijk gezien belangrijk zijn - indien mogelijk - te kiezen voor een vrijwillige opname. Een gedwongen opname kan namelijk belastend zijn in uw medisch dossier en voor uw maatschappelijke positie. Verplicht verblijf Een gedwongen opname betekent dat u verplicht bent om in het psychiatrisch ziekenhuis te blijven. Dit is een tijdelijke situatie totdat het gevaar geweken is. Daarna wordt er verder gekeken wat men voor u kan doen. U, uw familie, of iemand anders uit uw omgeving kan aan uw behandelaar vragen hoe lang dit volgens de wet gaat duren. In deze brochure geven we informatie over de wettelijke gang van zaken Na de geboorte van ons dochtertje zakte ik in een diepe put. Er waren veel problemen met mijn man en mijn schoonfamilie bemoeide zich overal mee. Op een dag heb ik al mijn pillen tegelijk geslikt. Toen is mijn maag leeg gepompt en werd ik verplicht naar het psychiatrisch ziekenhuis gebracht. Ze waren bang dat ik het weer zou doen Soms krijgt u als patiënt of als familielid met een gedwongen opname te maken als u het helemaal niet verwacht, bijvoorbeeld bij een zelfmoordpoging. Het is belangrijk dat u zich dan - ondanks de enorme schrik - toch goed laat informeren. > Wat is er volgens uzelf aan de hand? Probeert u altijd zelf toe te lichten wat er aan de hand is. Andere mensen kunnen u dan beter begrijpen en beter helpen. Als u niet goed Nederlands spreekt, kunt u in de meeste ziekenhuizen gebruik maken van de tolkentelefoon of van een tolk. U kunt ook vragen of er medewerkers of hulpverleners zijn die uw eigen taal en cultuur begrijpen. 7

9 NEDERLANDS_turks.qxd :53 Pagina 9 2 Gedwongen opname volgens RM of IBS > Een gedwongen opname kan op twee manieren worden geregeld: opname via een rechterlijke machtiging (RM) of, als er sprake is van acuut gevaar, spoedopname via een inbewaringstelling (IBS). De Officier van Justitie vraagt formeel de rechterlijke machtiging (RM) aan, hier wordt vervolgens door de rechter over beslist. De inbewaringstelling (IBS) is een spoedprocedure. De burgemeester van de gemeente waar u op dat moment bent, geeft formeel de opdracht tot inbewaringstelling (IBS). U wordt dan met spoed opgenomen. De rechter komt voor de hoorzitting naar het psychiatrisch ziekenhuis en beslist of u moet blijven. Zo verloopt een gedwongen opname (RM) Een gedwongen opname via een rechterlijke machtiging (RM) betekent dat de rechter met zo'n machtiging toestemming geeft dat u tegen uw wil wordt opgenomen in een psychiatrisch ziekenhuis. U krijgt altijd eerst een voorlopige machtiging: u wordt tijdelijk opgenomen. Wie vraagt zo'n machtiging aan? Een voorlopige machtiging voor een gedwongen opname kan worden aangevraagd door uw partner of familie (ouders, kinderen, broer/zus, oom/tante). Dit gebeurt als zij geen andere uitweg meer zien. Ook een voogd, curator of mentor kan om opname vragen. Zo'n opname kan worden aangevraagd bij de officier van justitie (RM) of (de meest gebruikelijke weg) via uw behandelaar. Soms vraagt de officier van justitie zelf de rechterlijke machtiging aan. Dat gebeurt als u bijvoorbeeld op straat gevaar oplevert voor uzelf of uw omgeving. De procedure Als u hoort dat u misschien gedwongen moet worden opgenomen, volgt een uitgebreide procedure. Hieronder leest u wat u kunt verwachten. 1 U wordt eerst beoordeeld door een onafhankelijke psychiater, dus iemand die uw situatie niet kent. Deze psychiater onderzoekt of er inderdaad sprake is van (dreigend) gevaar, veroorzaakt door een psychiatrische stoornis. Is dat het geval, dan stelt de psychiater een 'geneeskundige verklaring' op. 2 U krijgt een advocaat die u bij de procedure van de gedwongen opname juridisch bij zal staan. De advocaat vraagt u om langs te komen of komt zelf bij u op bezoek om de procedure met u door te spreken. U hoeft niet te betalen voor de hulp van deze advocaat. 3 De rechter zal onderzoeken of het terecht is dat u gedwongen wordt opgenomen. Hij of zij roept u daarom op voor een hoorzitting. Uw advocaat zal u juridisch bijstaan. Bij de hoorzitting zijn meestal ook aanwezig: de psychiater die de verklaring heeft opgesteld, uw psychiater of huisarts en soms ook familieleden, getuigen en deskundigen. U kunt de rechter vragen om naar familie, deskundigen of getuigen te luisteren die uw kant van het verhaal belichten. 4 U krijgt een kopie van alle stukken. Deze worden ook verstuurd naar het ziekenhuis (zodra dat bekend is), uw advocaat, uw partner of ander aangewezen familielid of betrokkene, degene die om de opname heeft gevraagd, uw huisarts en uw behandelaar. > Niet mee eens? Als u het niet eens bent met de uitspraak van de rechter, dan kunt u geen hoger beroep aantekenen. Wel kan cassatie worden ingesteld bij de Hoge Raad. Dit is een lastige procedure, vraag uw advocaat hiernaar. 5 Hoe lang kan het duren voor u opgenomen wordt? Deze vraag is niet precies te beantwoorden. Op een aanvraag van een rechterlijke machtiging (RM) beslist de rechter zo spoedig mogelijk. Als de rechter vindt dat gedwongen opname nodig 8

10 NEDERLANDS_turks.qxd :53 Pagina 10 is, dan moet u binnen twee weken na zijn beslissing worden opgenomen. Als u al opgenomen bent, moet de rechter binnen drie weken beslissen of u opgenomen moet blijven. 6 Afhankelijk van de situatie waarin u zich bevindt, gaat u dan zelf (alleen, met familie of andere betrokkenen) naar het ziekenhuis, of komt er een ambulance bij u langs om u naar het ziekenhuis te brengen. In principe mag in Nederland niemand zonder toestemming een woning binnen gaan. De mensen die u komen ophalen (ambulancepersoneel), moeten zich legitimeren en vertellen waarom ze u mee willen nemen. Verzet u zich tegen opname, dan zal de politie het ambulancepersoneel helpen om te zorgen dat u wordt opgenomen. De politie mag tegen uw wil uw woning binnentreden. Als u erg onrustig of agressief bent, kan het in geval van nood gebeuren dat u vastgebonden op een brancard naar het ziekenhuis wordt gebracht. Ook kan noodmedicatie in de vorm van een injectie (met kortdurende werking) worden toegediend Ik wilde niet opgenomen worden, ik ben niet gek! Ik heb de deur gebarricadeerd en liet ze niet binnen. Ze hebben geprobeerd door de brievenbus met me te praten. Uiteindelijk heeft de politie de deur geforceerd en hebben ze me toch meegenomen. Ik voelde me behandeld als een crimineel. Mijn familie schaamde zich voor de buurt, die dachten dat ik in drugs gehandeld had. Later vertelde een verpleegkundige me dat het zo gelopen is doordat ik me zo heftig verzet had, anders had het ook zonder politie gekund Ik ben al twee keer gedwongen opgenomen en nu werd ik weer manisch. Ik gaf geld uit als water en dacht dat alle kleren in mijn lievelingswinkel speciaal voor mij waren. Op straat zei ik tegen de grootste bodybuilder 'hé man, gooi dat blikje 's in de prullenbak'. Als hij dat niet deed, vloog ik hem aan. Toen de politie kwam, dacht ik 'laat ik nu maar meewerken, anders gaan ze weer zo moeilijk doen' > Voorkomen van ingrijpende maatregelen Als een opname heftig verloopt, kan dat voor patiënten en familie een traumatische ervaring zijn. Het kan heel moeilijk zijn om te accepteren, maar als er geen andere weg is dan een gedwongen opname, probeert u zich er dan bij neer te leggen. Door mee te werken kunt u vaak voorkomen dat ingrijpende maatregelen genomen moeten worden. 7 Gevaarlijke voorwerpen moet u meteen inleveren. Dat kan bijvoorbeeld gaan om messen, een aansteker of een schaar. De mensen die u naar het ziekenhuis brengen, kunnen hiervoor uw kleding en uw lichaam onderzoeken. De gevaarlijke voorwerpen worden in het ziekenhuis bewaard. U krijgt een ontvangstbewijs. Mocht u drugs of een wapen hebben, dan worden die door de politie in beslag genomen Ik was nog nooit in een psychiatrisch ziekenhuis geweest. De verpleegkundige had een grote sleutelbos en deed de deur op slot. Ik kwam op de gesloten afdeling en schrok van de andere patiënten. Maar ik werd al snel naar een kamer gebracht. Ik kreeg slaapmedicatie en ben als een blok in slaap gevallen Hoe lang moet u blijven? Met een rechterlijke machtiging verblijft u maximaal zes maanden in het psychiatrisch ziekenhuis. Als het gevaar is geweken en het beter met u gaat, kunt u het ziekenhuis verlaten. Vindt uw behandelaar het niet verantwoord dat u naar huis gaat, dan kan de gedwongen opname steeds met een jaar worden verlengd. Zo'n verzoek moet zes weken voordat de voorlopige machtiging afloopt bij de rechter worden ingediend. Als u zelf wilt blijven U kunt tijdens het verblijf in het ziekenhuis een gedwongen opname laten omzetten in vrijwillige opname, als u zelf verder wilt met de behandeling in het ziekenhuis. Als u verslaafd bent Het kan zijn dat u een psychiatrische stoornis heeft én verslaafd bent aan drugs. Bij een gedwongen opname is het mogelijk om af te kicken. U kunt voor uzelf een gedwongen opname aanvragen als u af wilt kicken en weet dat dit via een gedwongen opname beter lukt. U kunt zo'n verzoek niet meer intrekken. 9

11 NEDERLANDS_turks.qxd :53 Pagina 11 Zo verloopt een gedwongen spoedopname (IBS) Als er sprake is van onmiddellijk dreigend gevaar, is spoed geboden bij de opname. U kunt dan een inbewaringstelling (IBS) krijgen. Dat betekent dat u binnen 24 uur verplicht wordt opgenomen in een psychiatrisch ziekenhuis. Dit gebeurt alleen als er sprake is van acuut gevaar. Het kan gebeuren dat er geen plek is in het psychiatrisch ziekenhuis van uw regio, dan wordt elders in het land een plek voor u gezocht. > Binnen 24 uur opgenomen Gedwongen spoedopname via inbewaringstelling (IBS) verloopt net zo als bij een rechterlijke machtiging (RM), alleen extra snel. U wordt binnen 24 uur nadat een psychiater heeft geconstateerd dat u acuut gevaar oplevert voor uzelf of uw omgeving, opgenomen in een psychiatrisch ziekenhuis. De burgemeester van de gemeente waar u op dat moment bent, is degene die formeel de opdracht tot inbewaringstelling (IBS) geeft. De rechter komt voor de hoorzitting naar het ziekenhuis toe en beslist binnen drie werkdagen na uw opname of de IBS wordt bekrachtigd. Als dit niet zo is, mag u naar huis. Wordt de IBS wel toegewezen, dan moet u drie weken verplicht in het psychiatrisch ziekenhuis blijven. Daarna wordt bekeken of u naar huis kunt (belangrijk is natuurlijk ook of u een huis of verblijfplaats heeft). Als het gevaar niet geweken is, kan het gebeuren dat aanvullend gedwongen opname via een rechterlijke machtiging (RM) wordt aangevraagd. Wie vraagt zo'n machtiging aan? De inbewaringstelling (IBS) kan worden aangevraagd door uw partner of familie (ouders, kinderen, broer/zus, oom/tante). Ook een voogd, curator of mentor kan om opname vragen. Zo'n spoedopname kan worden aangevraagd bij de burgemeester of (de meest gebruikelijke weg) via uw behandelaar. Uw behandelaar kan ook zelf de aanvraag indienen. Soms vraagt de officier van justitie een spoedopname aan. Dat gebeurt als u bijvoorbeeld op straat gevaar oplevert voor uzelf of uw omgeving. Hoe verloopt een gedwongen spoedopname? Een psychiater of andere arts (meestal van de acute dienst van de Riagg) komt bij u langs. De psychiater kijkt of er een acute gevaarlijke situatie is. Is dat het geval, dan stelt de psychiater een geneeskundige verklaring op. De burgemeester geeft vervolgens een opdracht tot inbewaringstelling (IBS) af. Uw familie en huisarts krijgen bericht van de spoedopname. De opname zelf Vervolgens wordt u binnen 24 uur opgenomen in een psychiatrisch ziekenhuis. De opname zelf verloopt net zoals bij gedwongen opname via een rechterlijke machtiging (RM), zie de toelichting op bladzijde 8 van deze brochure. Afhankelijk van de situatie en uw toestand gaat u zelf (met familie, bekenden of een hulpverlener) naar het ziekenhuis toe of komt de ambulance bij u langs om u naar het ziekenhuis te brengen. Verzet u zich tegen opname of bent u ernstig in de war, dan kan het voorkomen dat de politie het ambulancepersoneel komt helpen. In noodsituaties kan besloten worden u vast te binden op de brancard of (kortwerkende) noodmedicatie toe te dienen. Als een opname heftig verloopt, kan dat voor patiënten en familie een traumatische ervaring zijn. Door mee te werken kunt u vaak voorkomen dat ingrijpende maatregelen genomen moeten worden. Gevaarlijke voorwerpen worden van u afgenomen en in het ziekenhuis bewaard. Mocht u drugs of een wapen hebben, dan worden die door de politie in beslag genomen Ik was zelf naar het crisiscentrum gegaan voor mijn medicijnen, maar ik wilde toch weer weg en ben naar het huis van een vriend gegaan. Die liet me niet binnen. Daar heb ik de ruiten ingegooid en ben weer naar het crisiscentrum gegaan. Ik wilde de psychiater spreken en dreigde naar buiten te gaan en onder een auto te lopen als hij niet direct kwam. Toen hadden ze een aanknopingspunt en ben ik naar de gesloten afdeling gebracht Sommige mensen gaan zelf naar de hulpverlening als ze voelen dat het niet goed met ze gaat, maar lopen daar ook weer weg. Als het is mislukt om op vrijwillige basis afspraken te maken en er plotseling een gevaarlijke situatie ontstaat, kan het toch gebeuren dat u gedwongen wordt opgenomen. 10

12 NEDERLANDS_turks.qxd :53 Pagina 12 Advocaat en rechter U krijgt een advocaat die u in het psychiatrisch ziekenhuis juridisch zal bijstaan. De advocaat komt zo snel mogelijk bij u langs. U hoeft niet te betalen voor deze juridische hulp. Vervolgens beslist de rechter binnen drie werkdagen of u in het psychiatrisch ziekenhuis moet blijven. Daarvoor komt de rechter bij u op bezoek. Uw advocaat zal erbij zijn om u juridisch bij te staan. Meestal is hier ook de psychiater bij die de verklaring heeft opgesteld, de psychiater die u zal behandelen en soms ook familie van u. Als de rechter vindt dat gedwongen opname beter is voor uzelf en uw omgeving, dan moet u blijven Een IBS is bedoeld om je te beschermen en te zorgen dat je weer aanspreekbaar wordt. Ik vond het vreselijk, maar ik ben wel tot rust gekomen. M'n familie kon ook even bijkomen, dat vond ik het meest belangrijk Onze dochter had een zelfmoordpoging gedaan. Ze is met spoed naar het ziekenhuis gebracht. Daar zeiden ze dat ze naar een ander ziekenhuis moest, dat was een psychiatrisch ziekenhuis. Dat wilden we niet, we wilden haar thuis verzorgen. Toen we haar op kwamen halen, werd ons gezegd dat ze verplicht drie weken moest blijven. We zijn nog nooit zo kwaad geweest. We hebben geprobeerd om in te breken in het ziekenhuis om haar weg te halen. Toen werd ons verteld dat ze daar volgens de Nederlandse wet was Hoe lang duurt een spoedopname? Een inbewaringstelling duurt in principe drie weken. Daarna stopt de spoedopname. Vervolgens zijn er verschillende mogelijkheden. > Als het gevaar is geweken, bent u vrij om het ziekenhuis te verlaten. > U kunt eventueel vragen of u vrijwillig kan blijven. > Als het ziekenhuis vindt dat gedwongen opname nodig blijft en u vindt dat niet, dan wordt een voorlopige machtiging (RM) bij de rechter aangevraagd. Zolang deze aanvraag loopt, moet u in het ziekenhuis blijven. Hier wordt binnen maximaal zeven weken uitspraak over gedaan. Speciale wetgeving en regels voor minderjarigen Ook kinderen en jongeren kunnen te maken krijgen met een gedwongen opname. Opname volgens de Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ziekenhuizen (BOPZ) kan als je 12 jaar of ouder bent. Bij kinderen en jongeren is de mening van de ouders of voogd erg belangrijk, maar de wet geeft kinderen zelf ook bepaalde rechten. Tot 12 jaar: Een minderjarige, jonger dan 12 jaar, kan alleen met toestemming van ouders of voogd worden opgenomen. Het kan dan gebeuren dat je als kind 'vrijwillig' wordt opgenomen terwijl je zelf niet wilt. Dit gebeurt op grond van de Wet op de geneeskundige behandelingsovereenkomst (WGBO), door toestemming van je ouders met gezamenlijk gezag of de ouder die alleen het gezag over je uitoefent of door je voogd. Tot 12 jaar geldt alleen de wil van je ouders of je voogd, een kind jonger dan 12 jaar dat weg wil lopen kan dus worden tegengehouden. Van 12 tot en met 16 jaar: Nu telt behalve de wil van je ouders of voogd ook jouw wil voor opname. Als je ouders of voogd willen dat je opgenomen wordt of langer opgenomen blijft en jij wilt dat niet, dan moet een rechterlijke machtiging (RM) of inbewaringstelling (IBS) worden aangevraagd. Je krijgt een advocaat die aan jouw kant staat en je juridisch ondersteunt. De rechter luistert naar jou en naar je ouders of voogd, behandelaar en andere betrokkenen en beslist wat er moet gebeuren. Ouder dan 16 jaar: Als je ouder bent dan 16 jaar en je wilt niet opgenomen worden of niet opgenomen blijven terwijl je arts of hulpverlener vindt dat je een (dreigend) gevaar bent voor jezelf of voor anderen, geldt hetzelfde als bij volwassenen. Er moet dan altijd een rechterlijke machtiging (RM) of inbewaringstelling (IBS) worden aangevraagd. Het is belangrijk te weten dat je de behandeling ook vrijwillig voort kan zetten. Bespreek dit met je behandelaar. Als je klachten hebt, kan je dit ook met je behandelaar of iemand van het behandelteam bespreken. Vind je dat dit niet goed gaat, dan kan je de patiëntenvertrouwenspersoon (pvp) vragen om je te helpen. De pvp staat aan jouw kant, geeft je informatie over je rechten en helpt je om ernstige klachten met je behandelaar of anderen in het ziekenhuis te bespreken (zie de toelichting op blz. 15 van deze brochure). Kinder- en jeugdpsychiatrie: Tot ongeveer 17 jaar, soms zelfs tot 21 jaar, ga je niet naar een gewoon psychiatrisch ziekenhuis, maar naar een kinderen jeugd psychiatrisch ziekenhuis. Er gelden dezelfde regels als in de volwassen psychiatrie, maar er wordt extra rekening gehouden met je leeftijd en situatie. Er zijn verschillende afdelingen en leeftijdsgroepen: tot 6 jaar, van 6 tot 12 jaar en van 12 tot 18 jaar. Dat kan per ziekenhuis ook iets verschillen. 11

13 NEDERLANDS_turks.qxd :53 Pagina 13 3 Wat kunt u verwachten in het psychiatrisch ziekenhuis? > Als u in het psychiatrisch ziekenhuis bent opgenomen, mag u er vanuit gaan dat de hulpverleners u een veilige plek willen bieden en er alles aan zullen doen om te zorgen dat het weer beter met u gaat. Ze doen dat volgens hun beroepsnormen en de regels van het ziekenhuis. In dit hoofdstuk leest u concreet wat u kunt verwachten. Wat zijn uw rechten en welke plichten heeft u? U krijgt een behandelingsplan De bedoeling van de gedwongen opname is om u te beschermen tot het gevaar is geweken en u zich beter voelt. Zodra u opgenomen bent, hoort u wie de voor u verantwoordelijke behandelaar is. Deze behandelaar stelt met u een behandelingsplan op. In het behandelingsplan staat welke ziekte u heeft, wat er moet gebeuren om te zorgen dat het gevaar afneemt en hoe de behandeling wordt aangepakt. De verantwoordelijk behandelaar is ook de persoon bij wie u met vragen of eventuele klachten over uw behandeling terecht kunt. Er wordt vaak in teamverband gewerkt. U kunt ook bij andere teamleden met vragen terecht. In Nederland worden mensen met psychiatrische problemen vaak behandeld met zowel medicijnen als structurering (u krijgt een vaste dagindeling) en met therapie. Als het acute gevaar is geweken, zijn er meer behandelmogelijkheden. U krijgt informatie over de behandeling U moet zelf toestemming geven voor uw behandeling. Daarvoor heeft u goede informatie nodig. Uw behandelaar is verplicht om u alles te vertellen wat u wilt weten. Bijvoorbeeld over uw ziekte, over de voorgestelde behandeling en over andere mogelijkheden van behandeling, over activiteiten en vrijheden. De behandelaar moet u uitleggen wat hij of zij met de behandeling wil bereiken, hoe lang de behandeling zal duren en hoe groot de kans is dat het lukt. Ook hoort u wat de risico's zijn en eventueel de bijwerkingen van medicijnen Mijn tip aan patiënten is: vraag er eventueel nog iemand bij, die goed luistert en de dingen nog eens met je op een rij zet. Als je in de war bent en onder de medicijnen zit, weet je soms niet meer wat er gezegd is. Toch kan je dan nog dingen duidelijk maken die belangrijk voor je zijn. Mijn tip aan hulpverleners is: neem de tijd, probeer echt te communiceren met de patiënt. Als er iets naars is gebeurd, bespreek dan met elkaar waarom het is gebeurd en waarom het naar was. Dat gebeurt veel te weinig Ze probeerden me van alles uit te leggen, maar die moeilijke woorden begreep ik niet. Ze kwamen met de tolkentelefoon, maar ik kon niet goed luisteren. Ik hoorde allemaal stemmen en ik was duizelig door de medicijnen. Ik wilde dat mijn dochter kwam vertalen, maar die vonden ze te jong, ze is pas 12. Uiteindelijk kwam er een verpleegkundige van een andere afdeling die mijn taal sprak > Uw eigen opvattingen en emoties toelichten Als u niet voldoende Nederlands spreekt, wordt via een tolk of tolkentelefoon met u gesproken. Soms is er een verpleegkundige of een arts die uw taal en cultuur kent, die het behandelingsplan aan u uit kan leggen. Let op: U kunt ook uw eigen verklaring van wat er aan de hand is, uw opvattingen en emoties toelichten. Als u daar op dit moment niet goed toe in staat bent, kunt u dit later doen of aan een familielid of vertrouweling vragen dit namens u te doen. Ook voor de familie en betrokkenen is het belangrijk informatie te vragen over uw ziekte, behandeling en uw rechten en plichten in het ziekenhuis. De hulpverleners zullen uw familie zo goed mogelijk op de hoogte stellen. 12

14 NEDERLANDS_turks.qxd :53 Pagina 14 In geval van wilsonbekwaamheid In geval van wilsonbekwaamheid, als u niet in staat bent zelf beslissingen te nemen over uw behandeling, wordt het behandelingsplan besproken met uw wettelijke vertegenwoordiger. Dit wordt in de Nederlandse wetgeving als volgt toegelicht: indien er sprake is van een wilsonbekwame, meerderjarige patiënt en er is geen curator of een mentor dan wordt op basis van de Wet op de geneeskundige behandelingsovereenkomst (WGBO) de patiënt vertegenwoordigd door (in deze volgorde): de persoon die schriftelijk is gemachtigd door de patiënt; de echtgenoot of partner van de patiënt; ouder, kind, broer, zus. U heeft een patiëntendossier Al uw gegevens worden bewaard in het patiëntendossier. Hierin zitten onder andere het behandelingsplan, observaties van verpleegkundigen en voortgangsrapportages. U heeft het recht om dit dossier in te kijken. Alleen gegevens over anderen - bijvoorbeeld over uw familie - mag u pas zien als zij toestemming hebben gegeven. Klopt er iets niet in het dossier, dan kunt u dat op papier zetten en bij het dossier voegen. Vijf jaar na het einde van uw gedwongen verblijf kunt u het ziekenhuis verzoeken om vernietiging van uw gegevens. Uitzondering is het bevel tot IBS of RM en de bijbehorende geneeskundige verklaringen, deze kunnen vijf jaar na dagtekening worden vernietigd. Huisregels In ieder psychiatrisch ziekenhuis gelden huisregels. Deze zijn bedoeld om een goede (praktische) gang van zaken en orde in het ziekenhuis te regelen, zoals eet-, bezoek- en slaaptijden, rookbeleid en dergelijke. Huisregels kunnen geen inbreuk maken op de wettelijke rechten van de patiënt. Zodra u wordt opgenomen, krijgt u (schriftelijke) informatie over deze regels. Vraag ernaar als u ze niet heeft gekregen. Als u niet voldoende Nederlands spreekt of kunt lezen, of teveel in de war bent om ze te onthouden, vraag dan om uitleg Je moet iedere ochtend onder de douche en een boterham eten. Als je treuzelt komt zo'n jong verpleegstertje je kamer binnen en doet de gordijnen open 'Meneer u moet opstaan, vooruit.' Ik ben zestig en wordt door zo'n meisje gecommandeerd. Ze zeggen dat ze dat doen omdat het goed voor me is, maar daar denk ik wel anders over Toen mijn dochter iets gekalmeerd was, mocht ik als moeder vaker bij haar in het ziekenhuis zijn. Ze moest ook perioden alleen zijn van de arts, maar ik was bij haar met opstaan, douchen en aankleden; ik bleef af en toe een uurtje langer dan de vaste bezoektijden en bracht haar eten wat ik zelf had klaargemaakt. Toen het belangrijkste gevaar geweken was, mocht ze thuis slapen. Voorwaarde was wel dat ze zich goed aan de afspraken hield. Dat heeft ze ook gedaan Afhankelijk van de situatie, het behandelingsplan en hoe het met u gaat, kunnen soms bepaalde afspraken gemaakt worden over vrijheden en speciale aanpak. U kunt ook wensen of klachten vanuit uw culturele of religieuze achtergrond naar voren brengen. Als u zich tegen de behandeling verzet Behandeling is bijna niet mogelijk als u niet meewerkt. Als u zich verzet tegen behandeling, wordt u daarom in principe niet behandeld. Er is één uitzondering. Als een behandeling volstrekt noodzakelijk is om het gevaar dat het gevolg is van uw psychiatrische stoornis af te wenden, kan dwangbehandeling op u worden toegepast. Hierbij moet de hulpverlener de meest doeltreffende en minst ingrijpende methode volgen. Dit kan ter uitvoering van uw behandelingsplan zijn. Daarnaast kunnen zich altijd onvoorziene situaties voordoen waarbij dwang kan worden toegepast Ik sloeg een glas stuk en dreigde dat ik me daarmee zou beschadigen. Voordat ik het wist, pakten ze me vast en lag ik in een dwangbuis in de isoleer, met mijn armen vastgebonden en dizzy van de medicijnen. Ik wilde dood, waarom lieten ze me niet dood gaan? Ze zeiden dat ik een bedreiging was voor de andere patiënten. Ze pakten me met drie man sterk beet, deden mijn broek naar beneden en hup, ik kreeg een prik in mijn bil. Toen werd ik wel rustig, ja

15 NEDERLANDS_turks.qxd :53 Pagina 15 Als u ernstig verward, agressief of onhandelbaar wordt In een psychiatrisch ziekenhuis verblijft u uiteraard niet alleen. Er zijn medepatiënten en hulpverleners waar u rekening mee moet houden en zij ook met u. Eén van de regels is dat mensen niet agressief worden, gaan slaan, schoppen of met dingen gooien of zich erg onrustig en storend gedragen. Toch kan het gebeuren dat u zichzelf niet meer in de hand heeft. In zo'n situatie kan er direct gevaar ontstaan voor uzelf of de mensen om u heen. Ook als u dat zelf niet vindt, kan de verpleging dat zo beoordelen. Er kan dan besloten worden tot het toepassen van dwangbehandeling. Sommige mensen voelen zich daardoor verrast en zelfs overvallen, vooral als ze van tevoren niet wisten dat het kon gebeuren. Dwangbehandeling komt in de praktijk het meest voor direct bij de gedwongen opname, als er sprake is van acuut gevaar voor uzelf of voor anderen, of als u zich erg heftig verzet. Er mag volgens de wet echter niet meer inbreuk worden gedaan op uw vrijheden dan noodzakelijk is. Dwangbehandeling is een uiterste middel. Wat gebeurt er in zo'n geval? Noodmedicatie Het kan gebeuren dat u tegen uw wil via een injectie noodmedicatie krijgt toegediend, dit is een sterk kortwerkend medicijn. Het is de bedoeling dat u zo tot rust komt. Separatie Soms wordt u afgezonderd: u verblijft in een kamer die op slot zit. Ook kan het voorkomen dat u wordt 'gesepareerd'. Dit betekent dat u wordt opgesloten in een isoleercel, een kale ruimte met alleen een matras en deken. Als u suïcidaal bent, moet u zich helemaal uitkleden en speciale isoleerkleding aandoen. Uw sieraden of contactlenzen worden afgenomen en voor u bewaard. In andere gevallen wordt aan de hand van uw toestand en de situatie gekeken of u isoleerkleding aan moet, soms mag u uw eigen kleding aan houden. De verpleging houdt u in de isoleercel in de gaten via een camera die in de cel is aangebracht en komt af en toe bij u langs, bijvoorbeeld als u moet eten. Er is een bel waarmee u de verpleegkundigen kunt oproepen. Meestal is er geen toilet in de isoleercel, maar een papieren po. In overleg met de verpleging mag u soms, onder begeleiding, naar de wc toe gaan. De meeste mensen ervaren separatie als een akelige, eenzame, vernederende situatie. Vooral als het onverwacht gebeurt en ze er nog nooit van gehoord hadden. De bedoeling is dat het rust en veiligheid brengt voor uzelf en de anderen op de afdeling. Er bestaat een isoleerreglement. Dat hangt vaak in de cel. Vraag om uitleg als u dit niet kunt lezen Twee verpleegkundigen pakten me vast, ik heb me heel erg verzet. Toen kwamen er nog drie bij en ik moest me uitkleden, als vrouw met mannen erbij! Gelukkig kwam er een verpleegster die mijn taal sprak. Ze zei dat ik me echt móést uitkleden, 'anders doen wij het'. Ik wilde het alleen doen als de mannen weggingen. Toen bleven er drie vrouwen en werd ik opgesloten, vreselijk! > Als u zich (gedeeltelijk) moet uitkleden Omdat er sprake is van een noodsituatie blijven de verpleegkundigen er bij als u de isoleerkleding aan moet. U mag vragen of er alleen vrouwen of juist alleen mannen bij kunnen zijn. Meestal kan dat, als er genoeg personeel is en u meewerkt. Dit mag u ook in andere situaties vragen waarin u zich geheel of gedeeltelijk uit moet kleden. Er kunnen echter geen garanties voor gegeven worden, het is (in alle landen) nu eenmaal gebruikelijk in de gezondheidszorg dat hulpverleners mannen en vrouwen zijn Ik was heel erg druk en manisch. En ja hoor, ik moest weer in de isoleer. Toen ben ik gewoon dat kamertje in gegaan. Ik vond het eigenlijk niet zo erg om even alleen te zijn en helemaal geen prikkels van buiten te hebben, want ik had overal heftige fantasieën bij en bemoeide me overal mee. Ik was dodelijk vermoeiend, voor mezelf en voor anderen Vrijwillige separatie Separatie kan ook vrijwillig (met uw medewerking) en volgens het behandelingsplan gebeuren. Sommige patiënten vragen zelf of ze tijdelijk in de isoleercel of in een aparte gesloten kamer mogen. Of ze vragen of ze er langer in mogen blijven. Zij ervaren de isoleer als een rustige plek waar je even helemaal van alles bent afgesloten en tot jezelf kan komen. Daarmee kunnen gevaar en heftigheden voorkomen worden. 14

16 NEDERLANDS_turks.qxd :53 Pagina 16 Andere middelen Een ander middel dat soms wordt gebruikt, is fixatie: u wordt vastgebonden op een stoel of bed. Ook kan het ziekenhuis u in noodsituaties, als u niet wilt eten, sondevoeding toedienen. U krijgt dan via een infuus of neusslangetje voedsel en vocht binnen. Maximaal zeven dagen Deze noodmaatregelen mogen volgens de wet nooit langer dan zeven dagen duren. In de praktijk duurt het soms langer. Indien de maatregel niet in uw behandelingsplan is opgenomen, kunt u de verpleging daarop wijzen en als het nodig is een klacht indienen via de patiëntenvertrouwenspersoon Toen ik na ruim een week af en toe uit de isoleer mocht, maakte een medepatiënte zich zorgen over me en zei dat ik er te lang in zat. Ze gaf me het telefoonnummer van de patiëntenvertrouwenspersoon en zei dat je die altijd mag bellen. Die is bij me gekomen en is met de verpleegkundigen gaan praten. Toen mocht ik naar mijn kamer. Ik kreeg nog wel extra rusttijden Als u klachten heeft Het kan gebeuren dat u het niet eens bent met de manier waarop u wordt behandeld of hoe de regels worden toegepast. Als u niet tevreden bent over het ziekenhuis of de behandeling, dan kunt u een klacht indienen. U kunt dat zelf doen of hulp vragen aan de patiëntenvertrouwenspersoon. > Patiëntenvertrouwenspersoon (pvp) Deze kunt u altijd te spreken vragen, ook als u in de isoleer zit, om een klacht in te dienen. Ieder psychiatrisch ziekenhuis heeft een patiëntenvertrouwenspersoon. Deze is niet in dienst van het ziekenhuis maar hoort bij een onafhankelijke, landelijke stichting. De patiëntenvertrouwenspersoon kiest uw partij en geeft informatie over uw rechten. Indien u een klacht heeft zal de pvp u adviseren wat u ermee kunt doen. Hij of zij kan namens u met de betrokken ziekenhuis medewerker(s) praten of samen met u een gesprek voeren of een brief schrijven. Verder kan de pvp u helpen bij het voorleggen van uw klacht aan een klachtencommissie, of aan de Inspectie voor de Gezondheidszorg. Mocht u een advocaat nodig hebben, dan kan de pvp dat eveneens voor u regelen. Handig om te weten > Het voeren van telefoongesprekken en de ontvangst van bezoek en post mag worden geweigerd. Dit kan als het ernstige nadelige gevolgen heeft voor uw gezondheid of voor de orde in het ziekenhuis en ter voorkoming van strafbare feiten. Dat geldt niet voor telefoon, bezoek en post van uw advocaat of andere raadsman/vrouw, iemand van justitie en de inspecteur. Gesprekken met of post van deze personen zijn geheim. > Uw post mag alleen worden gecontroleerd op meegezonden voorwerpen. Dit moet gebeuren waar u bij bent. > U kunt het ziekenhuis vragen om overplaatsing. De geneesheer-directeur van het ziekenhuis beslist hierover. 15

17 NEDERLANDS_turks.qxd :53 Pagina 17 4 Wanneer mag u naar huis? Met verlof Als het gevaar is verminderd, dan is het mogelijk dat u tijdelijk met verlof kunt. Dat betekent dat u bijvoorbeeld een avond of weekend het ziekenhuis mag verlaten. Als u lang in het ziekenhuis verblijft, is maximaal twee keer per jaar langer durend verlof mogelijk. Langer durend verlof mag nooit meer dan twee weken duren. Als u de afspraken over het verlof niet nakomt, dan kan het verlof door het ziekenhuis worden ingetrokken. Dat gebeurt bijvoorbeeld ook als u tijdens het verlof uw medicijnen niet gebruikt. Of als er opnieuw een gevaarlijke situatie ontstaat tijdens uw verblijf buiten het ziekenhuis. Bent u het niet eens met het intrekken van het verlof, dan kunt u dat bij de rechter aankaarten. Vraag uw advocaat of de patiëntenvertrouwenspersoon (pvp) hiernaar. Ontslag uit het ziekenhuis Als het gevaar geweken is en het goed met u gaat, wordt u ontslagen uit het psychiatrisch ziekenhuis. Soms wordt u eerst 'voorwaardelijk' ontslagen: dat betekent dat u wel naar huis kunt, maar onder bepaalde voorwaarden. > Vindt u dat u ten onrechte gedwongen bent opgenomen, dan kunt u het ziekenhuis vragen om u te ontslaan. Bijvoorbeeld omdat het gevaar geweken is en u vrijwillig behandeld wilt worden buiten het ziekenhuis. Binnen twee weken krijgt u bericht of dit mogelijk is. Kan dit niet, dan kunt u de officier van justitie schrijven om uw situatie voor te leggen aan de rechter. Uw advocaat zal u hierbij helpen. Nazorg Na de opname is het ziekenhuis verplicht tot nazorg. Er worden afspraken met u gemaakt over behandeling en begeleiding. U wordt gewezen op opvangmogelijkheden die er zijn in uw omgeving. Indien nodig kunt u worden aangemeld voor een begeleid wonen traject. Verder wordt u geholpen met uw financiële opvang, bijvoorbeeld bij de aanvraag van een uitkering of de aanvraag van schuldensanering. 16

18 NEDERLANDS_turks.qxd :53 Pagina 18 5 Meer weten? In deze brochure heeft u kunnen lezen wat u kunt verwachten bij een gedwongen opname. Heeft u vragen, dan kunt u terecht bij uw behandelaar, de verpleegkundigen, de patiëntenvertrouwenspersoon of bij de informatiewinkel van het ziekenhuis waar u verblijft. Meer informatie over uw rechten en plichten kunt u vinden op > ( in het Nederlands, Arabisch, Turks en Engels) > Ook kunt u contact opnemen met: > Informatie- & Advieslijn 0900-PANDORA ( ) (EURO 0,10 p/m) maandag tot en met donderdag van tot uur informatie_advieslijn@stichtingpandora.nl Hier kunt u bij een ervaringsdeskundige terecht met vragen over psychische problemen en de geestelijke gezondheidszorg, behandelmethoden, medicijnen, patiëntenrechten, solliciteren en werken. > Pandora Depressielijn (EURO 0,10 p/m) maandag tot en met donderdag van tot uur depressielijn@stichtingpandora.nl De Pandora Depressielijn biedt u een luisterend oor, informatie en advies bij depressies. U kunt praten en vragen stellen over bijvoorbeeld omgaan met uw depressie op het werk en thuis, medicijnen, therapie en zelfhulp. Alle medewerkers aan de Pandora Depressielijn hebben zelf ervaring met depressie. > Stichting Patiëntenvertrouwenspersoon Geestelijke gezondheidszorg (Stichting PVP) Helpdesk - Tel (EURO 0,10 p/m) kantoordagen van tot uur helpdesk@pvp.nl Ook kunt brochures bestellen bij: > Pharos Kenniscentrum Vluchtelingen en Gezondheid Herenstraat 35 Postbus LH Utrecht telefoon Brochures: > Waar kunt u hulp vinden voor uw klachten? > Stressklachten en wat u eraan kunt doen > Als u last heeft van concentratieproblemen, nachtmerries, somberheid, angst Informatie voor vluchtelingen. Beschikbaar in de talen: Arabisch, Dari en Pashtu, Farsi, Servo-Kroatisch, Somalisch en Sorani. 17

19 NEDERLANDS_turks.qxd :53 Pagina 19 > Trimbos Instituut Da Costakade 45 Postbus AS Utrecht telefoon bestellijn brochures Brochures : > Borderline > Manisch-depressieve stoornis > Psychose Informatie voor cliënten, familie en andere betrokkenen. Een samenvatting van de brochures is beschikbaar in de talen: Engels, Turks en Arabisch. Brochures en informatie in het Nederlands, Arabisch, Turks en Engels over psychiatrische problemen, behandeling met en zonder opname, over medicijngebruik en belangrijke adressen waar u terecht kunt met vragen over klachten betreffende geestelijke gezondheid(szorg), werk en inkomen zijn te vinden op of kunt u bestellen bij: > Stichting Pandora 2e Constantijn Huygensstraat CS Amsterdam telefoon

20 NEDERLANDS_turks.qxd :54 Pagina 20 Colofon Deze folder is een initiatief van Stichting Pandora en werd uitgevoerd in opdracht van GGZ Nederland in het kader van het Actieplan Interculturalisatie. Doel van het Actieplan is het op een hoger plan brengen van de interculturalisatie - het bieden van klantgerichte zorg in een multicultuele samenleving - van de geestelijke gezondheidszorg. Een uitgave van: Stichting Pandora en GGZ Nederland; december 2003 Copyright: Stichting Pandora en GGZ Nederland ISBN nummer: Tekst: Froukje Bos (Stichting Pandora) en Annemies Gort (Tekstburo Gort) Eindredactie: Marijke Knuttel (Stichting Pandora) Ontwerp: Labeled, Claudia Linders Drukwerk: Argo Druk B.V. Oplage: Met dank aan: Marloes Jonkers en Tineke Stikker GGZ Nederland voor hun juridisch advies. Bestellen: > Stichting Pandora telefoon info@stichtingpandora.nl > GGZ Nederland fax info@ggznederland.nl o.v.v. BOPZ folder intercultureel 19