Achter mijn glimlach ! 1!

Transcriptie

1

2 Achter mijn glimlach! 1!

3 Eindredactie: Tanja Harpe Omslagontwerp: Sander Veenendaal KJJB 40-'49 Apollovlinder LL Diemen ISBN X 1994, 1998, 2002 Uitgeverij KJJB '40-'49 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. 2!

4 Achter mijn glimlach Vanuit het donker naar het licht Derde druk!!!!!!!!!!! Uitgeverij!KJJB!'403'49!! 3!

5 Kinderen zijn de zonen en dochteren van 's levens hunkering naar zichzelf.! Kahlil Gibran Interviews met de na-oorlogse generatie van ouders die de oorlog meemaakten in het voormalig Nederlands-Indië en bijdragen van ervaringsdeskundige hulpverleners. Tanja Harpe en Wilmar Dolman Een aantal van de geïnterviewden van de na-oorlogse generatie heeft om privacy-redenen gekozen voor een andere naam. Met oprechte dank aan allen die met hun persoonlijk verhaal achter hun glimlach laten kijken. Tevens danken wij de hulpverleners die hun medewerking hebben verleend door een waardevolle ervaringsdeskundige bijdrage te leveren. Tenslotte zijn wij allen erkentelijk die hebben meegewerkt aan de totstandkoming van dit boek. Wij dragen dit boek in liefde op aan onze kinderen: Michelle en Babet Sander en Ruben 4!

6 Inhoud 6 Voorwoord Annet de Bruyn en Bert Firing 9 Inleiding TH 14 Oorlogsleed TH 15 Aanpassingsgedrag TH 27 Loyaliteit WD 37 Gevoelloos vechten TH 47 Omgaan met verleden TH 59 Niet opvallen TH 71 Symbiose WD/TH 81 Evenwicht in het bestaan TH 92 Losgescheurd TH 105 Ongedeelde ervaringen WD 114 Overdracht WD 125 Altijd vechten TH 126 Eigen keuzes maken TH 132 Een helende dialoog TH 138 Behoedzaam te werk gaan TH 142 Elkaars waarheid respecteren TH 151 Goed zoals je bent TH 157 Nawoord Bert Firing 159 Wij 160 Aanbevolen literatuur 163 Artikelen 164 Algemeen 165 Adressen 167 Auteurs! 5!

7 Voorwoord Vanuit het KJBB-bestuur is aan de leden van de werkgroep Indische naoorlogse generatie (INOG) verzocht om een voor- en nawoord voor dit boek te schrijven. Graag willen wij aan dit verzoek gehoor geven. Tijdens de maandelijkse INOG-inloopdagen te Nieuwegein is er naast andere activiteiten ook ruimte om te praten over de eigen levensgeschiedenis. Dit leidt tot veel wederzijdse herkenning en betekent vaak een hele opluchting door te ervaren dat je meteen begrepen wordt zonder je verhaal te moeten toelichten of op onbegrip te stuiten. De interviews in dit boek vertonen zoveel overeenkomsten dat het van grote waarde is voor mensen die een antwoord zoeken op de vraag: `Wat heeft de problematiek van de tweede generatie te maken met een oorlog die vijftig jaar geleden aan het andere eind van de wereld gevoerd werd? ' Hoewel de leeftijd van de groepsleden uiteenloopt van 20 tot 52 jaar maakt deze lotsverbondenheid dat we ons thuis voelen op deze ontmoetingsdagen. Om de lezer een idee te geven wie tot de NOG gerekend wordt, volgt hieronder een korte verklaring. Allen zijn wij natuurlijk geboren na de oorlog. Sommigen in voormalig Nederlands Indië tijdens de Indonesische onafhankelijkheidsstrijd, anderen in Nederland. Van onze ouders heeft één of beiden de oorlog tegen Japan en de onafhankelijkheidsstrijd meegemaakt. De groep bestaat uit Indischen, uit blanken en alle mengvormen daartussen. Dit boek is geen aanklacht tegen onze ouders, want een groot gedeelte van hen is zich niet bewust geweest dat hun trauma's konden doorwerken in het leven van hun kinderen. 6!

8 Zij verdienen alle respect omdat zij ontzettend hun best hebben gedaan om ons een goede opvoeding te geven met meer mogelijkheden op een betere toekomst dan zij zelf hadden. De verhalen en gedichten in deze bundel getuigen op zeer indringende wijze over de ervaringen van een aantal van ons, hetgeen aanleiding geeft om erkenning te vragen voor en de aandacht te richten op de psychosociale problematiek van de INOG. De problematiek is ontstaan uit een wisselwerking van de trauma's van onze ouders en de doorwerking hiervan bij hun kinderen. De trauma's van onze ouders zijn het gevolg van de oorlog en de woelige periode hierna in voormalig Nederlands Indië, de gedwongen emigratie en/of repatriëring, de moeizame aanpassing in Nederland en de specifieke sociaal culturele achtergrond. De trauma's vinden zijn weerslag in zaken zoals: gemis aan basale veiligheid, gebrek aan vertrouwen in relaties. Dit laatste kan gevolgen hebben in het aangaan van sociale contacten in werkrelaties en intieme relaties. Veel leden van de tweede generatie zijn bang voor conflicten, kunnen slecht omgaan met agressie en vertonen vluchtgedrag wanneer het hen emotioneel te zwaar wordt. Op den lange duur kunnen velen psychosomatische klachten krijgen. Een aantal tweede generatiegenoten is zich bewust van bovengenoemde gevolgen en hun onvermogen om emoties te hanteren. Wij willen dit gegeven doorbreken! Daarom zoeken wij naar alternatieven om deze aangeleerde overlevingsstrategieën te veranderen dan wel bij te stellen. Wij trachten onszelf te ontwikkelen tot een individu dat zichzelf mag zijn, eigen keuzes mag maken en grenzen durft te stellen. Een levenshouding wil aannemen om adequater met emoties en situaties om te gaan en dit aan te reiken aan onze kinderen.! Het neerschrijven van onze eigen geschiedenis, zwart op wit, getuigt van moed omdat wij daarmee een ongeschreven regel doorbreken. De meesten van ons hebben immers de boodschap meegekregen om datgene wat zich in het gezin afspeelde te verbergen voor de buitenwereld. Een andere regel was om ons bescheiden op te stellen en vooral niet op te! 7!

9 vallen! Daarmee voldeden wij aan de wens van onze ouders om ons zoveel mogelijk aan te passen aan de Nederlandse samenleving. Maar... hoe willen en kunnen wij * erkenning krijgen wanneer wij blijven zwijgen! * onze situatie duidelijk maken wanneer wij blijven zwijgen! * onze pijn een plaats geven wanneer wij blijven zwijgen! * in gesprek komen met onze ouders wanneer wij blijven zwijgen! Bij velen is de problematiek van de na-oorlogse generatie nog onbekend. Wij hopen dat dit boek zal bijdragen tot meer begrip voor het feit, dat onze problemen in relatie staan met het onverwerkte verleden van onze ouders. Tevens kan het boek een stimulans zijn om onszelf te bevestigen en te erkennen, om het zwijgen te doorbreken en te komen vanuit het donker naar het licht. Juli 1998 Namens!de!werkgroep!van!de!Indische!Na3oorlogse!Generatie,!! Annet!de!Bruyn!en!Bert!Firing 8!

10 We verwerven vrijheid wanneer we de volle prijs hebben betaald voor ons recht om te leven. Tagore Inleiding "Jullie hebben de oorlog gewonnen, maar zijn tot in het vierde geslacht de verliezers." Deze uitspraak deed een Japanse legerofficier nadat hij zich had overgegeven. In dit boek komen tien mensen van de 'Indische' na-oorlogse generatie (naar schatting tot personen) aan het woord. Hun ouders hebben de oorlog in Zuid-Oost Azië meegemaakt, waar ze werden opgesloten in interneringskampen, moesten werken aan de beruchte Birmaspoorlijn of vogelvrij buiten het kamp verbleven. Na de 'bevrijding' volgde de Indonesische vrijheidsstrijd -de extremisten-oorlog- en vervolgens de gedwongen repatriëring. In Nederland voelden ze zich vaak niet welkom. Ze kwamen letterlijk met lege handen; er was nauwelijks op vang en geen collectief rouwproces voor de overlevenden van de 'verre' oorlog. De 'assimilatie' verliep ogenschijnlijk geruisloos: ze hadden besloten er nooit meer over te praten. Zo konden de gevolgen zich uitstrekken over de levens van hun kinderen. Wie het verleden verzwijgt, blokkeert de toekomst. Momenteel kampen naar schatting mensen van de Indische naoorlogse generatie *) met ernstige gezondheidsklachten. De verwachting is dat dit aantal zal toenemen mede omdat de 'verre oorlog' na vijftig jaar eindelijk bespreekbaar wordt. Bovendien wordt de spankracht minder bij het ouder worden en onverwerkt leed laat zich niet kanaliseren: bij een ingrijpende verandering kan op allerlei fronten van alles mis gaan. Dit boek is niet bedoeld als verraad of ontrouw aan de ouders die het tij-! 9!

11 dens de oorlog en wellicht nog meer tijdens de periode erna, de Bersiaptijd, zo zwaar hebben gehad. Velen hebben gemeend alleen de heldenverhalen te moeten vertellen uit deze rauwe hoofdstukken van de geschiedenis. Een incompleet beeld, maar de rest was te erg voor woorden en in Nederland was slechts aandacht voor de 'eigen' oorlog. De ingeslikte pijn en het verdriet kregen de kans zich om te zetten in -voor hun kinderen- voelbare spanningen. Intussen waren de kinderen solidair en moesten waarmaken wat in de oorlog aan toekomst verloren was gegaan: het geschonden verleden van hun ouders repareren. Ouders hebben hun best gedaan en gehandeld naar hun beste vermogen. Het gaat niet om schuld. Leed is individueel. In de gezinnen is vaak meer gebeurd dan in dit boek verteld is. De verhalen zijn omwille van de leesbaarheid beknopt gebleven. Maar ze verwoorden de waarheid van kinderen die de gebakken peren ongevraagd op hun bord geserveerd kregen, die materieel nauwelijks iets tekort zijn gekomen, maar door de gevolgen van de oorlog emotioneel des te meer hebben moeten missen. Velen zijn nog steeds bezig zich te bewijzen, op zoek naar wie ze zijn. Voor de verhalen van hen die terugkeerden uit het voormalig Nederlands-Indië was destijds geen plaats. De geschiedenis lijkt zich te herhalen. Het inslikken van de pijn van traumatische ervaringen laat van binnen onuitwisbare sporen na. Onverwerkte, verdrongen pijn wordt doorgegeven aan de volgende generatie. Maar wat kun je doen als zoveel verloren is gegaan? Flink zijn, niet bij de pakken neerzitten en vooral niet voelen wat je voelt, was veelal de boodschap: één van de overlevingsmechanismen uit de kampen. Net als 'je moet het zelf kunnen(!), je hebt niemand nodig, je kunt immers niemand vertrouwen'. Onder alle omstandigheden doorgaan tot je allang niet meer kunt, aanpassen, niet opvallen, is de erfenis van de oorlog. In veel gezinnen namen kinderen onbewust de zorg voor hun ouders over, hetgeen een niet aflatende loyaliteit met zich meebracht. Bij de 'Indische' na-oorlogse generatie komt het voor dat de ouder zich identificeert met de Japanse agressor, een extra problematiek die bij Joden nauwelijks voorkomt. En de boodschap, ondanks Indische afkomst Nederlands gedrag te vertonen, maakt het nog ingewikkelder: waar hoor je dan thuis? Maar net als hun ouders leerden ze hun angst en pijn uiterst knap te verbergen: achter hun glimlach. Verdriet toon je niet, laat staan dat je 10!

12 het deelt. Dat veroorzaakt isolement en geeft het gevoel niet begrepen, eenzaam en in de steek gelaten te zijn. Door het gemis aan basisveiligheid is het moeilijk controle over het eigen leven te houden. De meest voorkomende klachten zijn verdriet, depressie, onrust, diepe wanhoop en angst, vooral voor afknappen in het werk. Hoe moet je anders je bestaan waarmaken? Jarenlang proberen ze te overleven, zich staande te houden in het eenzame gevoel niet echt aansluiting te hebben, niet wetend hoe het anders moet. Wat hebben ze trouwens meegemaakt, vergeleken bij het onvertelbare van hun ouders? De enorme machteloosheid waarmee deze na-oorlogse generatie worstelt, is misschien wel het meest treffend. Dat ze hun ouders niet uit die diepe put hebben kunnen helpen, is een ervaring die zonder meer traumatisch genoemd mag worden. Achter de glimlach zit niet alleen wanhoop, maar ook diepe verlatingsangst. Vragen om hulp is een moeilijke stap, want daarmee legt het 'kind' een verband met de oorlog en dat komt neer op een aanklacht tegen de ouders. Maar als je ergens last van hebt, is het beter je overlevingsvalkuilen te leren gebruiken als sterke kanten. Dit zijn de verhalen van mensen die de moed hebben gehad de familiecode-van-het-flink-zijn te doorbreken. Niet omdat ze daar bewust voor kozen, want het werd ze maar al te vaak niet in dank afgenomen. Het gevolg was vaak dat familie het contact verbrak. Het niet meer kunnen volhouden raakte de pijn van de ander, de ouder, broer of zus die het verleden zorgvuldig had weggeborgen. Vermijding en ontkenning zijn de grote mechanismen waarmee veel mensen zich door het leven proberen te slaan. Verdringen en zwijgen is wellicht het meest gevaarlijke wat een mens kan doen. Oorlogsleed kan zelfs ten koste gaan van het diepste wat een mens wil: gezien en gekend worden. Vooral als kind, dat geen bezit is maar een geschenk. Ieder mens maakt uiteindelijk zijn eigen volwassene, met alle beperkingen. Die keuze kunnen we -nog steeds in vrijheid- maken. In veel landen -steeds dichterbij- is dit niet het geval: haat leidt tot zelfvernietiging. De gevolgen zijn voelbaar. Voor en tijdens de werkconferentie over de 'Indische' na-oorlogse generatie in het voorjaar van 1994 werden nogal wat kanttekeningen geplaatst! 11!

13 bij het onderzoek dat het Instituut voor Psychotrauma verrichtte in opdracht van het Ministerie van WVC. Men kon zich niet aan de indruk onttrekken dat de uitslag moest zorgen dat specifieke regelingen ten behoeve van oorlogsslachtoffers konden worden gesloten. Dit is helaas inmiddels gebeurd en het is te hopen dat bekwame hulpverleners hun bijdrage zullen kunnen leveren aan het verwerken van door velen onbegrepen en ontkende ervaringen. In dit boek komt ook een aantal hulpverleners aan het woord. Zij zijn benaderd op grond van hun ervaringen met mensen van de 'Indische' na oorlogse generatie die in toenemende mate contact zoeken met de hulp verlening. Het (b)lijkt een voorwaarde dat de hulpverlener met de Indische- achtergrond op de hoogte is. In het hoofdstuk over de ontmoetingsgroep na-oorlogse generatie van de Vereniging Kinderen Japanse Bezetting en Bersiapperiode '41-'49 kunt u lezen dat een steeds groter aantal mensen hier herkenning vindt en daarmee erkenning van hun specifieke, in eigen kring veelal onbespreekbare problematiek zodat ze een begin kunnen maken met leven in de ware zin van het woord en in staat zullen zijn 'achter de glimlach' hun echte gezicht te tonen. Wij hopen dat de herkenning van de verhalen in dit boek het 'soedah, laat maar' in een ander daglicht zal plaatsen. De 'Indische' naoorlogse generatie heeft wel degelijk iets meegemaakt, maar er is ook veel aan te doen. Wij kunnen uit eigen ervaring aanraden die stap te zetten. Het is de moeite waard voor jezelf, je omgeving en je eventuele nageslacht de nare dingen te verwerken zodat ze zich niet kunnen uitstrekken over andere levens. *) Tot de 'Indische' na-oorlogse generatie behoren de kinderen van hen die in de periode , de oorlog en de daarop volgende periode van Indonesische vrijheidsstrijd en politionele acties, meestal bekend onder de naam 'Bersiap', in het voormalig Nederlands-Indië hebben meegemaakt. Tot deze groep behoren kinderen van 'totoks' **), Indo's, Molukkers, Chinezen en alle mengvormen daartussen. Een deel is geboren in Indonesië, een deel in Nederland. De leeftijd varieert grofweg van 15 tot 48 jaar. 12!

14 **) totok: iemand die geboren is uit blanke ouders, die zich niet vermengden met de autochtone bevolking Velen beschouwen zich gevoelsmatig als Indisch of voelen zich er nauw mee verbonden. Zeist/Wijk bij Duurstede, 1994! 13!

15 Oorlogsleed De oorlog was niet afgelopen toen je werd bevrijd met vrijheid na het Jappenkamp begon een nieuwe strijd. Strijd om je leven op te bouwen strijd voor erkenning van je pijn en jouw verblijf in 't Jappenkamp kleurde mijn levenslijn. Ik heb de oorlog meegemaakt al ben ik pas daarna geboren angst voor agressie en geweld glans. die heb ik nooit verloren. Niemand weet hoe oorlogsleed onbewust en ongewild gevoelens in een mens verstilt. nietsontziend vernietigend generaties en relaties emotieloos en collectief verloochent en verkilt. Geen van ons heeft dit voorzien laat staan bewust gewild... Maar ondanks oorlogen de pijn kunnen we altijd proberen er toch weer voor elkaar te zijn. Met respect naar een balans dan pas krijgt het leven Tanja, 1991! 14!

16 Als je een vreemde voor jezelf bent, raak je ook van anderen vervreemd. Anne Wilson Schaef Aanpassingsgedrag Zacharias (1948): We woonden al een tijdje in Nederland en ineens moesten we ons als Nederlander gaan gedragen. We aten stamppot en ik vond het afgrijselijk. Dat was een van die rigoureuze veranderingen die niet werden uitgelegd. Het was gewoon zo. Er werden ook geen Maleise woorden meer gebruikt... mijn vader had echt het idee dat we ons hier maar het beste op alle fronten konden aanpassen. Maar het was tegelijkertijd dubbel: als je met de Hollandse mentaliteit kwam binnenstappen, had je fratsen. Wanneer je het in je hoofd haalde naar het 'waarom' te vragen als hij iets zei, was dat westers. Dat doe je namelijk niet, vragen naar het waarom. Als je dat wèl deed, was het antwoord steevast: "Omdat ik dat zeg en als je het nog een keer waagt, krijg je een draai om je oren." Als ik een vriendje meenam, die niet de beleefdheid had zich keurig voor te stellen, werd ik na zijn vertrek bij mijn vader geroepen die mij meedeelde dat dit zeer onbehoorlijk gedrag was en dat moest ik vooral anders doen. Ik moest netjes en beleefd zijn, beter zijn dan Hollanders. Zo'n vriendje nam ik dus liever niet meer mee, want de signalen logen er niet om. Maar het blijft nauwelijks tastbaar, want over de werkelijke betekenis van de boodschap werd gezwegen. Dan kun je twee kanten uit als kind: van mijn zus had ik al gezien wat het effect was van er dwars tegenin in gaan, dus ik koos onbewust voor aanpassingsgedrag. Mijn ouders zijn allebei Indo, geboren op Java. Vlak voor de oorlog zijn ze getrouwd. Vrijwel meteen na de geboorte van mijn oudste zus is mijn vader opgepakt en getransporteerd naar Japan. Daar werd hij tewerkge-! 15!

17 steld in de tinmijnen en bevrijd door de Amerikanen. Tijdens de oorlog heeft mijn moeder op Java gewerkt als verpleegster. Na de capitulatie van Japan is ze met mijn zus geïnterneerd. Bij de terugkeer van mijn vader uit Japan zijn ze naar Makassar gegaan, omdat mijn vader daar een baan bij het onderwijs kon krijgen. Daar ben ik in 1948 geboren. Omdat op ons huis werd geschoten, moesten we regelmatig een schuilplaats zoeken. We zijn gevlucht uit Makassar omdat onze veiligheid niet meer was gegarandeerd. Mijn vader stond toen voor de keus Indonesisch staatsburger te worden of naar Nederland te gaan -hij had recht op verlof- en hij besloot dat de toekomst voor zijn kinderen in Nederland betere vooruitzichten had. Mijn ouders hebben alles achter moeten laten wat ze weer hadden opgebouwd en zijn met inmiddels drie kinderen naar het onbekende land gegaan. We kwamen hier in 1952 aan. Het was de tweede keer dat ze in hun leven alles verloren: een keer in de oorlog en vervolgens na de 'bevrijding', die voor hen geen echte bevrijding is geweest. Het vertrek naar Nederland hebben ze evenmin ervaren als een volledige vrije keus. Ze moesten heel wat stappen terugdoen. We hadden hier geen familie en kwamen volledig ontheemd aan. Wat ik me nog goed herinner, is de eerste sneeuw. We zaten in Limburg in een contractpension en ik had het ontzettend koud. Als kleine kleuter stond ik met mijn mond open om de sneeuwvlokken op te vangen. Verder weet ik nog dat ik die broeken met dat elastiek onder de knie vreselijk vond: het voelde vreemd aan en het jeukte verschrikkelijk want die warme wollen stof was ik niet gewend. Je had hier ook zondagse kleren en dat kende ik eigenlijk niet. In Nederland moest je er altijd netjes bijlopen, aangekleed met een stropdasje. Dat vond ik maar niks, maar ik hield mijn mond want ik wist nooit hoe mijn vader zou reageren. Vanuit het contractpension in Limburg zijn we verhuisd naar Noord- Holland, omdat daar een vacature in het onderwijs was. We waren de eerste Indische familie in dat dorp, dus voor de inwoners waren we eigenlijk zwarten. Het schoolbestuur was, wellicht mede daarom, niet unaniem van mening dat mijn vader moest worden aangenomen, dus hij kwam eerst op proef en... hij mocht blijven. In Nederland kwam ik op een katholieke kleuterschool. Ik was gefasci- 16!

18 neerd door de nonnen die in volledig habijt twee dingen tegelijk konden: bidden met de rozenkrans op de rug en opletten. Het was vredig in tegenstelling tot thuis: daar was een constante strijd tussen mijn oudste zus en mijn ouders. Dat heb ik toen nooit begrepen, achteraf wel. Ze was niet in staat zich aan te passen aan het strakke regime. Het resultaat van al die ruzies was dat ze op een kostschool werd geplaatst. Daar moest mijn vader allerlei leningen voor afsluiten en dat geld kon maar één keer worden uitgegeven. In het dorp waren allerlei mensen van goede wil die ons van alles toestopten. Uiteindelijk waren we met niets naar Holland gekomen, maar ik herinner me nog de afhankelijkheidspositie die je daardoor kreeg. Je moest dankbaar zijn. Er waren ook mensen die ogenschijnlijk kwamen helpen, maar die werden er zelf beter van. Dat vergroot niet bepaald je vertrouwen in mensen. Ook thuis was dat vertrouwen er niet echt. De gezinstraditie was dat mijn moeder automatisch de kant van mijn vader koos bij ruzies die vaak over geld gingen. Dat gaf zoveel spanning dat ik me voornam niet in geld geïnteresseerd te zijn, althans, ik wil er geen ruzie over. Mijn vader kreeg in die tijd aanvallen van astma, waarvoor hij een tijd in het ziekenhuis heeft gelegen. De specialist adviseerde hem te verhuizen naar een plek die beter was voor zijn gezondheid. Dat werd het midden van het land, waar mijn oudste zus weer bij ons kwam wonen. Ik was toen ongeveer zeven jaar en moest de eerste klas van de lagere school weer overdoen, want ik kon me niet zo goed concentreren. In onze nieuwe woonplaats werd ik wel eens uitgescholden, niet eens zozeer vanwege mijn huidskleur, maar we aten toen weer regelmatig Indisch, dat is met knoflook. Daarvan krijg je een bepaalde lichaamsgeur en dan kreeg je naar je hoofd dat je stonk. Ik vertelde daar thuis niets over want dan zou 'wees maar flink' de boodschap zijn. Ik heb vier broers en vijf zussen, waarvan de oudste drie kinderen in Indië zijn geboren. In Nederland kregen we een broertje dat dood geboren is. Mijn moeder zegt dat hij kort heeft geleefd. Mijn zusje en ik waren op school. Klasgenoten riepen ons en we zagen mijn vader die langsliep met een klein kistje in zijn armen. Thuis werd er verder niet over gepraat... het leven ging gewoon weer door. Verdriet deelden we niet en we toonden het evenmin. In ons gezin was trouwens geen echte scheidslijn tussen degenen die daar! 17!

19 en hier geboren zijn. Behalve mijn zus die na mij komt, kunnen we allemaal Indisch koken. Hoewel ze net als ik op Makassar is geboren, voelt ze zich geen Indo, zegt ze. Ik heb zelf geen echte duidelijke herinneringen aan Indonesië. Wat ik nog weet is dat we in Noord-Holland dat hele fijne zilverwerk hadden, djokja-zilver. Prachtig was dat, het betekende ook iets voor me. Maar op een dag was alles weg. Zo zijn veel dingen gewoon weggedaan, waarschijnlijk verkocht of weggegeven omdat Hollands worden zo belangrijk was. Mijn vader heeft dat zo ver doorgevoerd dat hij zelfs met zijn familie brak. Het kon kennelijk niet samengaan. De angst het niet goed genoeg te doen, speelde waarschijnlijk een grote rol. Angst heeft ook mijn jeugd gekenmerkt. Angst voor m'n vader... Hij had iets onberekenbaars en hij vroeg je niet waarom je bepaalde dingen deed: hij constateerde het. Bijvoorbeeld, hij kwam een keer thuis en mijn oudste zus en ik werden bij hem geroepen. We kregen van hem te horen dat we brutaal waren geweest. Daar stond straf op: draai om je oren en een pak slaag. Als dat nu nog met de blote hand ging, was het misschien nog te verdragen, maar hij had een stuk tuinslang op zijn bureau liggen en daar kreeg je behoorlijke klappen mee. Het gebeurde een keer dat we op straat niet opzij waren gegaan voor iemand uit het dorp. Hij hoorde dat, nam dat voor kennisgeving aan en de gevolgen waren voor ons. Als mijn moeder vond dat wij vervelend waren -met zoveel kinderen is dat altijd wel iemand, maar als oudste hoor je dan het verstandigst te zijn-werd de 'hulp' van mijn vader ingeroepen. Je moest bij hem komen, zonder naar jou te luisteren deelde hij mee wat hij van mijn moeder te horen had gekregen en dan volgde het strafritueel. Ik denk nu wel eens op de manier zoals het in het kamp gebeurde: als gevangene had je geen enkel recht van spreken, je 'mocht' alleen de straf in ontvangst nemen ook al stond die niet in verhouding met het 'vergrijp'. Ik kon mijn moeder ook niet echt vertrouwen. Voor zover ik me kan herinneren, heeft mijn moeder nooit ingegrepen door tegen mijn vader te zeggen: nu stop je ermee! Hij kon in blinde woede doorgaan. Hij koppelde ook dingen. Aan het begin van de week kreeg je een draai om je oren als iets hem niet beviel, maar als je in de loop van de week weer iets presteerde wat hem niet aanstond, vond hij dat je niets van die oorvijg had geleerd, dus werd de straf verzwaard. Het was echt een kampregime: pure mishandeling. Mijn rug is een keer zo zwaar toegetakeld dat ik alleen op mijn buik 18!

20 kon liggen. Na zulke straffen kreeg ik ook geen eten. Mijn oudste zus probeerde me iets te brengen en toen mijn vader dat ontdekte heeft hij haar behoorlijk aangepakt. Ik moest extra uitkijken, zei hij, want hij zou me dan nog meer te grazen nemen... die dreiging staat me nog helder voor de geest. Het engste van het engste stond me te wachten... stel je dat eens voor bij een kind op de lagere school. Daar kon ik soms moeilijk mijn hoofd erbij houden. En dat was een ramp want de schoolresultaten waren heel belangrijk voor mijn vader. Ik had in de eerste klas met kerst een zevenenhalf voor vlijt en op het paasrapport was dat een punt gezakt. Die juffrouw heeft nooit geweten wat die paasvakantie voor mij heeft betekend... Na zo'n mishandeling ging ik op bed zitten, trok de dekens over me heen en probeerde in slaap te komen. De volgende dag moest ik dan om zes uur opstaan en op de slaapkamer van m'n ouders op m'n knietjes huiswerk maken, tot het ontbijt en daarna naar school. Ik voelde me zo aan alle kanten in de steek gelaten en dat is nog maar zwak uitgedrukt. Je durft je ouders niet te veroordelen. Hoe dan ook ontstaat er toch een patroon van afhankelijkheid. Zo kwam ik in mijn volgende woonplaats in het midden van het land, met mijn Noordhollandse accent: een onzeker, bang jongetje dat 'skool' zei in plaats van school. Daar werd ik op gepakt. Ik denk dat alles wat ik tot nu toe had meegemaakt tot resultaat had dat mijn schoolrapporten niet bepaald, uitblonken in mooie cijfers. Integendeel, ik haalde veel onvoldoendes. Ik heb een paar keer gedoubleerd. Mijn vader zag mijn onvermogen alleen als luiheid en ging van het standpunt uit: dan sla ik het erin. Dat gebeurde bijvoorbeeld met de tafels van vermenigvuldiging. Door de spanning en de angst kon ik me niet concentreren. Na het eten was de opdracht huiswerk maken en hardop de tafels zeggen terwijl je om de tafel heenliep. Als je een fout maakte, wist je wat je te wachten stond: na een draai om je oren kon je weer opnieuw beginnen. Dat is zo vernederend. De oudsten kregen ontzettend veel straf. We moesten gewoon zijn agressie opvangen. Gelukkig werd mijn vader op een gegeven moment adjunct-directeur en dat was een verademing: het betekende dat hij minder tijd had zich met het gezin te bemoeien. We hadden trouwens wel een open gezin. Naar! 19!

21 buiten toe waren mijn ouders zeer gastvrij, echt Indisch. Maar ik denk dat weinig mensen doorhadden wat werkelijk bij ons thuis gebeurde. Op de lagere school had ik één vriend met wie ik nog steeds contact heb. Verder ging ik niet echt met anderen om. Ik was nogal in mezelf gekeerd. Sport trok me niet echt aan. Op school had je van die groepen die gekozen moesten worden als er een wedstrijd was. Samen met een andere jongen bleef ik altijd over... Over de oorlog werd gesproken in termen van 'dat is geweest en daar praten we niet meer over'. Mijn vader heeft één keer iets verteld over zijn Japanse tijd: dat hij het daar heel slecht heeft gehad, weinig eten en als je ziek was, sleepte je je voort anders kreeg je ook geen eten. Tussen de regels door hoorde je wel dat hij mishandeld is geweest. Hij heeft daar vrienden verloren. Ik schijn naar één van hen te zijn vernoemd, althans dat zegt mijn moeder. Mijn vader heeft de uitwerking van de atoombom met eigen ogen gezien. Ik kan daar niet met hem over praten. Weg uit Indonesië vond hij vreselijk. In Europa brak een jaar na onze aankomst de koude oorlog uit. Ik weet nog die inval in Hongarije: ineens stond onze kelder vol met allerlei blikken. Het gehamster begon weer en op school werd nog steeds over de oorlog hier gesproken, nooit over Zuid-Oost Azië, waar zoveel was gebeurd. Net als je niet sprak over Indo zijn, wij moeten beter zijn dan Hollanders. Mijn vader heeft dat nog heel sterk. Als je met hem een onderwerp aansnijdt waar hij weinig vanaf weet, houdt hij de boot af en komt er na bestudering op terug. Hij is in alles perfectionist in hart en nieren en verwacht dat eigenlijk ook van zijn kinderen. Ik heb heel wat kritiek van hem moeten aanhoren: in zijn ogen was ik te stom om voor de duvel te dansen. Hij wilde graag dat ik zou doorstuderen, maar het bleek dat ik niet aan die wens kon voldoen. Dan vraag je je af hoe je tot een beroepskeuze komt. Ik hielp graag in een banketbakkerszaak bij ons in de straat. Toen ik van school kwam, ben ik naar de banketbakkersopleiding gegaan. In die tijd -mijn puberteit- kreeg ik een vriendinnetje. Haar vader vond mij niet goed genoeg voor zijn dochter. Afgewezen dus. Vaag had ik het gevoel dat het met mijn Indo-zijn te maken had. Ik was een eenling en nogal op mezelf Ik had daarna wel vriendinnetjes, maar het werd nooit 20!

22 echt serieus omdat ik niet vol vertrouwen contact kon maken. Dat had ik nooit geleerd. Thuis zorgde ik intussen dat mijn vader geen aanmerkingen op mijn gedrag zou kunnen maken. Ik was veel buitenshuis. Samen met mijn zus ging ik vaak naar het museum waar we hielpen in de archeologische werkgroep. Bijna al onze vrije rijd waren we daar om potten schoon te maken, scherven te plakken. Op die manier kom je dan weer in contact met mensen. Ik trok daarnaast veel met mijn vriend op, hoewel ik me nu realiseer dat ik hem niet alles vertelde. Hij zag wel een aantal dingen, maar daar praatte je niet over. In mijn eerste baan werd ik me eigenlijk pas echt bewust van mijn kleur. Tijdens mijn stageperiode zocht ik werk. Ik wist dat ergens een vacature was en ik ging erheen. In de winkel, waar gelukkig op dat moment niemand was, stelde ik me voor en zei dat ik in opleiding was en had gehoord dat er een vacature was. De echtgenote van de baas riep naar achteren: "Man, er staat een zwarte en die wil hier komen werken." Ik maakte meteen rechtsomkeert en zei: "Een prettige dag." Natuurlijk was ik vroeger ook wel eens aangesproken op mijn huidskleur, maar dat had niet echt gevolgen. Daar kon ik me voor afsluiten. Maar dit ging te ver. Bij een grootwinkelbedrijf heb ik ook iets dergelijks meegemaakt. Ik was uitgenodigd voor een sollicitatiegesprek en op de trap kwam ik de personeelschef tegen. Ze waren al voorzien, zei hij. Ik kreeg niet eens een gesprek. Wie schetst mijn verbazing toen de advertentie een week later weer in de krant stond. Ik ben erheen gegaan en zei dat ik het niet begreep. Maar ik kreeg een zeer ontwijkend antwoord waaruit bleek dat ik niet in beeld was. Toen ik in dienst moest, ben ik het huis uitgegaan. Ik zat bij de landmacht en moest uiteindelijk naar Duitsland. Maar dat wilde ik niet, want er zat ook een afdeling van de troepenmacht in Suriname. Dat trok me veel meer. Liever was ik naar Nieuw-Guinea gegaan, maar dat kon toen niet meer. Dit was een van de eerste dingen die ik zelf bedacht zonder er met mijn ouders over te praten, laat staan toestemming te vragen. Dat was een soort ommekeer. Mijn diensttijd is heel leerzaam geweest, hoewel ik af en toe aan de kant van de weg heb liggen janken. Met volle bepakking in die tropische hitte en dan een mars van dertig kilometer. Zo leer je wel wat discipline is. Na de dienst besloot ik het bedrijfsleven te! 21!