December 1999 INVENTARISATIE VAN MAATREGELEN DIE BOUWBEDRIJVEN TREFFEN OM DE WERKDRUK TE VERMINDEREN

Transcriptie

1 December 1999 INVENTARISATIE VAN MAATREGELEN DIE BOUWBEDRIJVEN TREFFEN OM DE WERKDRUK TE VERMINDEREN

2 INHOUDSOPGAVE 1. VOORWOORD INLEIDING Onderzoeksvraagstellingen: Leeswijzer MOGELIJKE MAATREGELEN OM TE HOGE WERKDRUK TEGEN TE GAAN Primaire preventie Aanpassingsmaatregelen Verbeteringsmaatregelen Vernieuwingsmaatregelen Secundaire preventie Tertiaire preventie Gezondheidsbevorderende programma's Overzicht van mogelijke soorten maatregelen LITERATUURSTUDIE NAAR MAATREGELEN IN DE BOUWNIJVERHEID Internationaal onderzoek Nationaal onderzoek; De monitor stress en lichamelijke belasting Algemene maatregelen Concrete maatregelen Bevorderende en belemmerende factoren Conclusie literatuuronderzoek INVENTARISATIE VAN MAATREGELEN Methode Interview Steekproeftrekking Procedure 'Respons' Resultaten Werkdruk in de bouwnijverheid Oorzaken van werkdruk Gevolgen van werkdruk Maatregelen om de (hoge) werkdruk te verminderen Bevorderlijke en belemmerende factoren bij het implementeren van maatregelen

3 6. CONCLUSIE, DISCUSSIE EN AANBEVELINGEN Samenvatting van resultaten Conclusie Discussie Aanbevelingen Hoe nu verder? LITERATUUR BIJLAGE A: RESULTATEN LITERATURE-SEARCH BIJLAGE B OVERZICHT ARTIKELEN LITERATUUR-ONDERZOEK Artikelen over werkdruk en bouwnijverheid Artikelen over maatregelen op het gebied van werkdruk BIJLAGE C STEEKPROEFTREKKING BOUWBEDRIJVEN

4 1. VOORWOORD In de gehele Nederlandse samenleving (en ook daarbuiten) is men momenteel hard op zoek naar maatregelen om een te hoge werkdruk te verminderen. Algemeen wordt erkend dat een (te) hoge werkdruk niet alleen een probleem is voor individuele mensen, maar dat het ook een probleem vormt voor de bedrijfsvoering. Het probleem uit zich onder andere in planningsproblemen, moeilijkheden om aan personeel te komen en te behouden, hoge kosten in verband met ziekteverzuim, arbeidsongeschiktheid, afbreukrisico s en faalkosten. Voor bedrijven is werkdruk echter nog vaak een 'moeizaam' onderwerp. Daarvoor zijn verschillende redenen aan te geven. Ten eerste zou het bedrijf, door maatregelen te nemen tegen werkdruk, erkennen (mede) schuldig te zijn aan de ontstane problemen. Ten tweede werkt men liever aan wat concretere onderwerpen, zoals bijvoorbeeld de lichamelijke belasting. Werkdruk is een te vaag begrip. Ten derde is het nemen van maatregelen vaak moeilijk, enerzijds doordat de oorzaken vaak niet helder zijn, anderzijds omdat de maatregelen vaak te maken hebben met de organisatie van het werk. Hierdoor hebben maatregelen die gericht zijn op de oorzaak van de werkdruk, vaak moeilijk te overziene consequenties voor de rest van de bedrijfsvoering. Ook in de bouwnijverheid blijkt werkdruk een controversieel onderwerp. Er zijn nauwelijks bedrijven te vinden die werkdruk openlijk op de agenda hebben staan. Maar uiteraard wordt in alle bedrijven gewerkt aan de optimale inzetbaarheid van medewerkers. Tijdens het onderzoek bleek er grote interesse in het onderwerp. Een typerende reactie van benaderde bedrijven was: "We zijn er mee bezig, maar het is nog te vroeg om er uitspraken over te doen". Er wordt, zo bestaat de indruk, binnen veel bedrijven gezocht naar visie en beleid hoe men op een goede manier met werkdruk om kan gaan. Tot slot is een dankwoord voor de 29 geïnterviewden op zijn plaats. Zonder de tijdsbesteding, de wil om mee te denken en de openheid van deze mensen komt een dergelijk onderzoek niet van de grond. Dankzij deze mensen is er een beeld ontstaan van de maatregelen die bouwbedrijven (willen) treffen om de werkdruk tegen te gaan. 4

5 2. INLEIDING Er zijn in Nederland inmiddels een aantal onderzoeken verricht die de aard en omvang van de werkdruk in de bouwnijverheid in kaart hebben gebracht. Een volgende logische stap is het uitvoeren van maatregelen om iets aan de werkdruk te doen. Er is echter nog weinig bekend over de uitvoering en ervaringen met maatregelen. Daarom is door het bestuur van Arbouw besloten een inventariserend onderzoek uit te voeren naar de verschillende maatregelen die in de bouwnijverheid momenteel genomen worden om de werkdruk te verminderen dan wel te voorkomen Onderzoeksvraagstellingen: De onderzoeksvraagstellingen luiden als volgt: Welke maatregelen worden door bouwbedrijven getroffen om de werkdruk te verminderen? Welke maatregelen worden door zowel werkgevers als werknemers ondersteund en als zinvol worden ervaren? Welke factoren spelen een rol bij de implementatie van de verschillende maatregelen. In andere woorden: wat zijn de verschillende succes- en/of faalfactoren bij de implementatie van de maatregelen? In dit rapport wordt verslag gedaan van een literatuuronderzoek en een inventariserend onderzoek naar maatregelen die bouwbedrijven treffen om de werkdruk tegen te gaan. Het doel van het onderzoek is de huidige stand van zaken te beschrijven Leeswijzer Dit rapport is als volgt opgebouwd. Om een idee te vormen over wat er op het gebied van werkdruk-maatregelen mogelijk is, wordt er in hoofdstuk drie een overzicht gegeven van mogelijke soorten maatregelen. Vervolgens wordt door middel van een nationale en internationale literatuurstudie bekeken wat er in de wetenschappelijke literatuur over deze maatregelen bekend is. De resultaten van deze literatuurstudie staan beschreven in hoofdstuk vier. In hoofdstuk vijf wordt vervolgens verslag gedaan van de inventarisatie onder bouwbedrijven naar genomen maatregelen op het gebied van werkdruk. Er wordt verslag gedaan van de methode van inventarisatie en de resultaten van de interviews. Vanwege de methode van onderzoek, namelijk door middel van interviews, worden in dit gedeelte een groot aantal meningen en indrukken weergegeven. Dit in tegenstelling tot bijvoorbeeld rapportage over vragenlijstgegevens waarover meer cijfermatig kan worden gerapporteerd. Een gevolg is dat dit 5

6 gedeelte een groot aantal zeer kenmerkende en herkenbare uitspraken weergeeft. Keerzijde van dit soort kwalitatief onderzoek is dat de beschrijving onvermijdelijk vrij omvangrijk wordt. Mede daarom worden in hoofdstuk zes de resultaten samengevat. De samenvatting wordt gevolgd door een discussie over de resultaten en een aantal aanbevelingen om tot een daadwerkelijke uitvoering van maatregelen te komen. 6

7 3. MOGELIJKE MAATREGELEN OM TE HOGE WERKDRUK TEGEN TE GAAN. Er worden in de markt allerlei anti-stress maatregelen aangeboden. Deze maatregelen variëren van zwemmen met de dolfijnen op de Bahamas tot massage op de werkplek ; van assertiviteitscursus tot het verbeteren van de communicatie. Het is van belang te onderscheiden welke soorten maatregelen er bestaan en wat daarvan op basis van onderzoek te verwachten valt. Er is in Nederland nog weinig onderzoek verricht naar welke maatregelen genomen kunnen worden om de werkdruk te verminderen. Er is wel substantieel onderzoek verricht naar oorzaken en gevolgen van werkdruk, maar over wat er vervolgens aan maatregelen genomen kan worden is minder duidelijk. Een eerste aanzet daartoe wordt gevormd door de Monitorstudie Stress en Lichamelijke belasting, die in opdracht van het Ministerie van SoZaWe in 1995/1996 uitgevoerd is door NIA'TNO en waaraan ook de bedrijfstak bouwnijverheid heeft deelgenomen. In de Monitor is nagegaan in welke mate bedrijven een preventie beleid voeren om werkdruk en lichamelijke belasting tegen te gaan. Bij het ontwikkelen van het instrument voor de Monitorstudie hebben Houtman et al (1993) de volgende uitgangspunten geformuleerd: "Doel van het huidige project is het monitoren van het beleid binnen een organisatie dat is gericht op de preventie van problemen die samenhangen met stress en lichamelijke belasting. Dit preventiebeleid kunnen maatregelen zijn die zich richten op personen, de individuele werknemer (bijvoorbeeld individuele begeleiding) of op groepen werknemers (bijvoorbeeld een cursus), of op aanpassing van het werk (de werkplek, de functie, de organisatie). Deze maatregelen kunnen een continu karakter hebben (bijvoorbeeld een periodieke risico-inventarisatie, instellen van een Sociaal-Medisch Team) maar kunnen ook eenmalig zijn (bijvoorbeeld een cursus). Maatregelen die een continu karakter hebben zijn vaak structureel van aard. Maatregelen, zowel met een eenmalig als met een continu karakter, kunnen vooral tot doel hebben gezondheidsschade te voorkomen door er zorg voor te dragen dat de blootstelling aan stressoren binnen bepaalde grenzen ligt (primaire preventie), maar kunnen ook gericht zijn op het reduceren of niet verergeren van de gezondheidsschade bij werknemers die al problemen hebben (secundaire preventie) of op het weer in het werk opnemen van door ziekte of handicap uitgevallen werknemers (tertiaire preventie). Ook in dit rapport zullen deze uitgangspunten gehanteerd worden. Nagegaan dient te worden in welke mate bedrijven een preventief beleid voeren om problemen op het gebied van werkdruk te 7

8 voorkomen (primaire preventie), maatregelen nemen die er op gericht zijn op het reduceren of niet verergeren van de gezondheidsschade (secundaire preventie) en maatregelen gericht op het (snel) reïntegreren van zieke of gehandicapte werknemers (tertiaire preventie)". Daarnaast is het een belangrijk onderscheid of de maatregel zich richt op de werksituatie (de werkplek, de functie, de organisatie) of dat de maatregel gericht is op de persoon (leren om met stress om te gaan). Op de verschillende soorten van maatregelen zal dieper ingegaan worden Primaire preventie Primaire preventie (ook wel bronaanpak genoemd) betreft maatregelen die er op gericht zijn om eventuele problemen zo veel mogelijk bij de bron aan te pakken. Er wordt naar gestreefd om problemen te voorkomen en over het algemeen door de situatie waarin men werkzaam is, aan te passen. Voordeel van een dergelijke strategie is, dat er voorbij gegaan wordt aan een probleem dat zich voordoet bij werkdruk: het probleem van de individuele verschillen. In het algemeen kan namelijk opgemerkt worden dat mensen verschillend reageren op belastende situaties, afhankelijk van hun eigen eigenschappen. Waar de één betrekkelijk weinig moeite lijkt te hebben met een situatie waarin veel gevraagd wordt, zal de ander daar aanzienlijk meer moeite mee hebben. Bij primaire preventie wordt de situatie dermate aangepast dat iedereen, ongeacht individuele verschillen, zo min mogelijk risico loopt op werkdrukproblemen. In het kader van primaire preventie zijn er verschillende mogelijkheden om de situatie aan te passen dan wel te verbeteren (of te vernieuwen). De verschillende maatregelen zijn te onderscheiden naar aanpassingsmaatregelen, verbeteringsmaatregelen en vernieuwingmaatregelen. De maatregelen verschillen van elkaar a) in de mate van 'ingrijpendheid' voor het bedrijf en de werknemers; b) de effectiviteit van de maatregelen (mate van preventie; zie tabel) en c) de moeite die het kost om de verschillende maatregelen te verwezenlijken. Maatregelen Ingrijpendheid Mate van preventie Invoering Aanpassingsmaatregelen Niet ingrijpend Laag Gemakkelijk, snel Verbeteringsmaatregelen Weinig ingrijpend Middel Relatief eenvoudig Vernieuwingsmaatregelen Ingrijpend Hoog Lastig, tijdrovend 8

9 Aanpassingsmaatregelen. Aanpassingsmaatregelen zijn er op gericht regelproblemen op te lossen. Een functie zou idealiter aan een aantal kwaliteitseisen moeten voldoen (Projectgroep WElzijn Bij de Arbeid WEBA, 1989) De kwaliteitseisen bestaan uit: het vermijden van kort-cyclische arbeid; een afwisseling in moeilijkheidsgraad; voldoende autonomie; voldoende mogelijkheid tot contact en samenwerking en het krijgen van voldoende informatie over doel en resultaten van het werk. Vertaald naar de bouwnijverheid kunnen voorbeelden zijn: Duidelijkheid over het doel van het werk en het gewenste resultaat goede communicatie in twee richtingen; een realistische en gefaseerde planning; redelijke normen, zowel wat betreft de kwantiteit, de kwaliteit en de tijd; goede instructie voor onervaren mensen; duidelijke opdrachten. Het materiaal tijdige aanlevering van materiaal; duidelijke afspraken over materiaal; een reserve-voorraad die als buffer kan dienen. Het materieel aanwezigheid van het juiste gereedschap en hulpmiddelen; het gereedschaps- of hulpmiddelenmagazijn zich zo dicht mogelijk bij de werkplek; regelmatige controle op het gereedschap en de hulpmiddelen, tijdige vervanging. Betrouwbare en tijdige terugkoppeling over het resultaat terugkoppeling, gericht op het leren van en door het werk; niet alleen negatieve feedback, maar ook positieve feedback is gewenst; de mogelijkheid voor medewerkers zelf informatie te verzorgen over de resultaten. De arbeidsomgeving optimale bescherming tegen slechte arbeidsomstandigheden zoals lawaai, vocht, regen, kou, tocht en zwaar werk. Samenwerking goede afstemming van de verschillende werkzaamheden en taken; gelegenheid om samen problemen te bespreken en aan te pakken; bijvoorbeeld door gestructureerd overleg of toolbox-meetings. 9

10 Verbeteringsmaatregelen. Verbeteringsmaatregelen zijn meer structureel (en daarom ook meer preventief van aard). Ze zijn gericht op het vergroten van de regelmogelijkheden in een functie en op het vollediger maken van een functie. In elke functie zijn vier soorten taken te onderscheiden (zie figuur). Uitvoerende taken hebben betrekking op het eigenlijke werk (timmeren, metselen, schilderen). Voorbereidende taken hebben betrekking op alles wat gedaan moet worden, voordat met het eigenlijke werk gestart kan worden. Voorbeelden hiervan zijn de werkplanning en de zorg voor materiaal. Ondersteunende taken zijn taken die uitgevoerd moeten worden om het werk doorgang te laten vinden, zoals onderhoud en reparaties van machines of gereedschap, administratie en controle van het werk. Voor taken die een werknemer alleen of met directe collega's niet kan uitvoeren, zijn organiserende taken nodig. Voorbeelden van organiserende taken zijn het inwerken van nieuwe mensen, het regelen van vervanging, het maken van roosters en een eigen planning en het houden van werkoverleg. Er verschillende soorten verbeteringsmaatregelen: Functieverbreding: deze maatregel bestaat uit het samenvoegen van meerdere uitvoerende taken in één functie. Uitvoerend medewerkers in de nieuwbouw verrichten bijvoorbeeld werkzaamheden ten behoeve van zowel de fundering, het stelwerk, als het dakwerk. Functieroulatie: functieroulatie is een variant op de vorige maatregel. Een functie bevat slechts één uitvoerende taak, maar werknemers wisselen om de zoveel tijd van functie. Voorbeelden hiervan zijn betontimmerlieden die voor een bepaalde tijd ook betonstaalverwerken of metselaars die af en toe kozijnen en ruiten plaatsen. Functieverrijking: functieverrijkende maatregelen trachten de negatieve effecten van het opdelen van arbeidstaken over meerdere functies op te heffen door naast uitvoerende taken, in één functie ook voorbereidende, ondersteunende, en organiserende taken op te nemen. Voor de individuele werknemers betekent het samenvoegen van taken meer verantwoordelijkheden en meer mogelijkheden om problemen op te lossen. Bovendien raakt een medewerker meer betrokken, omdat er meer zicht is op het uiteindelijke resultaat van het werk. De voordelen, genoemd door bouwondernemingen, van functieverbreding en 10

11 functieroulatie zijn de variatie in werkzaamheden voor werknemers, de brede ervaring en inzetbaarheid van personeel, het hebben van minder gaten in de planning, een groter verantwoordelijkheidsgevoel bij werknemers, meer betrokkenheid bij de kwaliteit van (de resultaten van) het werk en het bedrijf, en een vermindering van fouten en storingen in het bouwproces. De invoering van functieverbreding en functieroulatie blijkt echter niet eenvoudig. Overige verbeteringsmaatregelen Eén van de belangrijkste elementen die een functie verder moet bevatten is het hebben van voldoende regelmogelijkheden. Ten tweede moet een functie zo min mogelijke repeterende taken bevatten en zo veel mogelijk afwisseling in moeilijkheidsgraad. De laatste eis die aan een functie gesteld kan worden is de gelegenheid om zo veel mogelijk inzicht te krijgen in het resultaat van het werk. Dit kan door goede informatievoorziening en gerichte feedback. Overigens kan bij de verschillende soorten verbeteringsmaatregelen opgemerkt worden dat ook hierin een balans gevonden dient te worden tussen de belasting en belastbaarheid van de medewerkers. Er kunnen bijvoorbeeld niet 'eindeloos' taken aan een functie worden toegevoegd, zonder dat het ten koste gaat van de belastbaarheid van de medewerker die de werkzaamheden uit dient te voeren Vernieuwingsmaatregelen Een andere, effectieve manier om werkdruk te voorkomen is het nemen van zogenaamde vernieuwingsmaatregelen. Deze maatregelen richten zich net als verbeteringsmaatregelen op de toename van de regelmogelijkheden. Het werken in teams staat hierbij centraal. Een team bestaat uit een vaste groep medewerkers die gezamenlijk verantwoordelijk zijn voor (een gedeelte van) het (totale) proces, waarin producten of diensten tot stand komen. Het team plant en bewaakt zelf de procesvoortgang, lost gezamenlijk dagelijkse problemen op en verbetert processen en werkmethoden. Een team hoeft bij het uitvoeren van deze taken niet voortdurend een beroep te doen op de leiding of ondersteunende diensten. Samengevat heeft een team zowel uitvoerende, organiserende, voorbereidende, als ondersteunende taken. Andere gebruikte benamingen van dergelijke teams zijn zelfregulerende of zelfstandige teams, autonome (taak)groepen of (in de bouwnijverheid) zelfstandige bouwploegen. Andere hieraan verwante concepten zijn platte organisatiestructuur, verantwoordelijkheden op de werkvloer, zo min mogelijk overdrachtsmomenten enzovoort. Teamgericht werken invoeren betekent vaak een ingrijpende verandering in de organisatie van een bedrijf. Toch wordt in steeds meer bedrijven in uiteenlopende bedrijfstakken gebruik gemaakt van de principes van het werken in teams. Een belangrijk uitgangspunt van teamgericht 11

12 werken is dat mensen het belangrijkste kapitaal in het bedrijf zijn en dat een team een krachtig middel vormt om dit kapitaal te koesteren en te benutten. In de bouw vertaalt dit zich hierin dat een bouwonderneming slagvaardig moet zijn op uitvoeringsniveau om flexibel in te kunnen spelen op de steeds veranderende en hogere eisen vanuit de omgeving. De praktijk wijst uit dat het mogelijk is om met teamgericht werken de volgende voordelen te behalen: hogere kwaliteit van de arbeid, met als gevolg een lage werkdruk, hogere betrokkenheid en motivatie onder de werknemers, een lager ziekteverzuim en verloop; hogere effectiviteit (de mate waarin een onderneming haar doelstelling bereikt): hoge kwaliteit, korte levertijd, hoge technische flexibiliteit, minder tijdsbesteding van leidinggevenden; hogere efficiency (de mate waarin een bedrijf in staat is om tegen zo gering mogelijke kosten een optimale opbrengst te verwerven): hogere productiviteit, vermindering voorraadkosten, minder materiaalverlies en in het algemeen een verschuiving in de kostensoorten (van vast naar variabel en van indirect naar direct). Bij de invoering van zelfsturende teams moet men echter wel rekening houden met het feit dat het een ingrijpende invloed heeft op alle facetten van de bedrijfsvoering: de organisatiestructuur, de organisatiecultuur, de productiestructuur etc. Het betreft dan ook vernieuwingsmaatregelen Secundaire preventie Secundaire preventie is er op gericht om individuen weerbaarder te maken door hen beter in staat te stellen met (mogelijke gevolgen van) werkdruk om te gaan. Meestal gebeurt dit in de vorm van cursussen, zoals een cursus omgaan met werkdruk. In de bouwnijverheid is de cursus 'Omgaan met werkdruk: een handreiking voor de uitvoerder in het bouwbedrijf' ontwikkeld. Andere voorbeelden van dergelijke cursussen zijn: leiderschapstijlen, conflicthantering en time-management Tertiaire preventie Tertiaire preventie is strikt genomen geen vorm van preventie, want er wordt niet getracht om problemen zo veel mogelijk te voorkomen, maar om (negatieve) gevolgen zo veel mogelijk tegen te gaan. Over het algemeen zijn maatregelen in het kader van tertiaire preventie er op gericht werknemers die om verschillende redenen (bijvoorbeeld door de te hoge werkdruk) het werk niet meer aankunnen en zich ziek hebben gemeld, zo snel mogelijk hun werk weer te laten hervatten. Voorbeelden van maatregelen in het kader van tertiaire preventie zijn onder andere gedeeltelijke werkhervatting, aanpassing van de werkplek, ziekteverzuimbegeleiding, het verkorten van de wachtlijsten en het aanbieden van kortdurende therapieën. 12

13 3.4. Gezondheidsbevorderende programma's Ook een combinatie van bovengenoemde maatregelen is vanzelfsprekend mogelijk. Over het algemeen wordt een dergelijke combinatie van maatregelen uitgevoerd in zogenaamde gezondheidsbevorderende programma's. Naast maatregelen op het gebied van werkdruk worden er in dergelijke programma's over het algemeen maatregelen op het gebied van leefstijlen (stoppen met roken, minderen van gebruik van alcohol, gezondere eetgewoonten en meer beweging) en maatregelen op het gebied van lichamelijke belasting geïmplementeerd. Begin jaren negentig zijn er in opdracht van het Ministerie van SoZaWe verschillende voorbeeldprojecten van dergelijke gezondheidsbevorderende programma's uitgevoerd. Deze voorbeeldprojecten hebben plaatsgevonden in de zorgsector (ziekenhuizen en RIAGG's), in de industrie (het Brabantia-project) en in de bouwnijverheid (Bouwen aan gezond werk). Over het algemeen hebben de betreffende voorbeeldprojecten aangetoond dat het mogelijk is om de arbeidsomstandigheden te verbeteren, alhoewel niet altijd geheel duidelijk was, aan welke onderdelen van de gezondheidsbevorderende programma's de effecten aan toe te schrijven waren. 13

14 3.5. Overzicht van mogelijke soorten maatregelen In de onderstaande tabel staan de besproken maatregelen samengevat. De verschillende soorten maatregelen Maatregelen Primaire Preventie Secundaire preventie Tertiaire Preventie Combinatie & Gezondheidsbevorderend programma Voorbeelden Aanpassingsmaatregelen Duidelijkheid over het doelen gewenste resultaat Betrouwbare en tijdige terugkoppeling over het resultaat Samenwerking Verbeteringsmaatregelen Functieverbreding Functieroulatie Functieverrijking Vernieuwingsmaatregelen Werken in autonome teams Cursussen: Stress-hantering Time-management Planning Leiderschap(-stijlen), sociaal management Individuele advisering of begeleiding van medewerkers (counseling) Individuele taakverlichting Gedeeltelijke werkhervatting Aanpassing van werkplek Ziekteverzuimbegeleiding Verkorten van de wachtlijsten Therapieën Een combinatie van bovenstaande maatregelen Bevorderen gezonde leefstijl Bedrijfsfitness 14

15 4. LITERATUURSTUDIE NAAR MAATREGELEN IN DE BOUWNIJVERHEID 4.1. Internationaal onderzoek Om te bekijken wat er in de internationale wetenschappelijke literatuur aan informatie beschreven staat over maatregelen om de werkdruk te verminderen is een literatuur-search gehouden waarbij in de databases van NIOSH, CISDOC en MEDLINE is gezocht naar artikelen vanaf 1990, die betrekking hadden op maatregelen tegen werkdruk in de bouwnijverheid. Daarbij is gebruik gemaakt van (een combinatie van) de volgende zoekwoorden: mental (job) stress, workload, burnout, intervention, implementation, organizational change, work organisation, construction industry en building industry. De algemene lijst van MEDLINE bevat geen (specifieke) informatie over de bouwnijverheid. De search leverde in totaal 47 artikelen op. Na zorgvuldige bestudering van de verschillende artikelen, bleken 6 ervan betrekking te hebben op maatregelen om de werkdruk tegen te gaan en eveneens 6 op werkdruk in de bouwnijverheid, maar waarin geen maatregelen werden besproken. Een overzicht van de betreffende artikelen is opgenomen in bijlage A; een beknopte beschrijving van de meest interessante artikelen staat in bijlage B. Aanvullend op de literature-search is nog bekeken welke (literatuur-)verwijzingen ten behoeve van dit onderzoek van belang zouden kunnen zijn, hetgeen nog een aantal extra artikelen, maar weinig aanvullende informatie heeft opgeleverd. Kort samengevat blijkt uit de artikelen die betrekking hebben op psycho-sociale belasting in de bouwnijverheid (vooral de artikelen van Holstrom et al), dat psycho-sociale belasting (ook) zijn consequenties heeft voor klachten aan het houding- en bewegingsstelsel en (ook) daarom van belang zijn. Uit de artikelen die gaan over interventies op het gebied van werkdruk komt het beeld naar voren dat deze interventies nogal gefragmenteerd zijn (een samenraapsel van interventies op het gebied van primaire, secundaire en tertiaire interventies, Hurell & Murphy, 1996) en worden een aantal bevorderende en belemmerende factoren genoemd (Cahill et al, 1996). In grote lijnen komen de bevorderende en belemmerende factoren overeen met de factoren die besproken zullen worden in het gedeelte over de Monitorstudie van Houtman et al (1995) (par. 4.2). De conclusie luidt dat deze literatuur-search geen internationale (wetenschappelijke) artikelen oplevert over het implementeren van maatregelen om de werkdruk in de bedrijfstak bouwnijverheid tegen te gaan. Dit onderstreept nogmaals het gegeven dat er tot nu toe weinig 15

16 wetenschappelijke informatie is over maatregelen om de werkdruk tegen te gaan en dat geldt zeker voor de bedrijfstak bouwnijverheid Nationaal onderzoek; De monitor stress en lichamelijke belasting Er is dus nauwelijks wetenschappelijk onderzoek verricht naar maatregelen tegen werkdruk en de effecten daarvan. Er is in Nederland echter wel een eerste aanzet daartoe gevormd door de Monitorstudie Stress en Lichamelijke belasting, die in opdracht van het Ministerie van SoZaWe in 1995/1996 uitgevoerd is door NIA'TNO en waaraan ook de bedrijfstak bouwnijverheid heeft deelgenomen. In de Monitor is nagegaan in welke mate bedrijven een preventie beleid voeren om werkdruk en lichamelijke belasting tegen te gaan. Er is onderscheid gemaakt tussen: algemene beleidsmaatregelen (opstellen van arbo-jaarplan, uitvoeren van een risicoinventarisatie, aanstellen coördinator, e.d.); concrete maatregelen gericht op de organisatie of de functie (cursussen sociaal beleid, vernieuwen functie-inhoud, werkroosters aangepast, werkoverleg invoeren); concrete maatregelen gericht op het individu (cursus stresshantering, individuele taakverlichting, e.d.) Algemene maatregelen Uit de resultaten van de Monitor 1995/1996 blijkt (Houtman et al, 1998) dat 86% van de bedrijven in Nederland een verzuimbeleid voert dat aan werknemers bekend is. Dit percentage ligt wat lager in de bouw (67%). Ruim een kwart van de bedrijven heeft een op schrift gestelde Risico Inventarisatie en Evaluatie (RI&E). Een RI&E is het meest uitgevoerd in industrie (34%), detailhandel, horeca en vervoer en minst frequent in de bouw (12%). Overigens is meer dan 30% van de bedrijven inmiddels aan en RI&E bezig (bouw 32%). Dit betekent dat in totaal 58% van de bedrijven een RI&E heeft of er mee bezig is (bouw: 44%). In 66% van alle RI&E's komt een 'plan van aanpak voor en in 29% van de RI&E s is men daar mee bezig (bouw: 7% respectievelijk 5%). Een arbojaarplan is aanwezig bij 61% van alle bedrijven. Het gaat hier overigens om bedrijven met 100 of meer werknemers, waardoor het aantal bedrijven in de steekproef erg gering is. Dit is vooral het geval in de groothandel, detailhandel, en de zakelijke dienstverlening, en wat hoger in de industrie en de bouw. Van de deskundigen die een bedrijf in dienst kan hebben is de arbo-coördinator het beste vertegenwoordigd (gemiddeld meer dan twee keer zo vaak als welke andere deskundige ook), gevolgd door een A&O-deskundige, veiligheidskundige, bedrijfsmaatschappelijk werker en een bedrijfsarts. Ook in de bouwnijverheid heeft tweederde van de bedrijven een arbo-coördinator 16

17 aangesteld. De overige deskundigen komen bij de bouwbedrijven niet voor, ook al omdat ze deskundigheid veelal bij de arbodienst (of andere organisaties) inhuren. 75% procent van alle bedrijven maakt van externe ondersteuning door een BGD/ARBO-dienst gebruik (bouw 60%). Daarnaast speelt bij 22% de werkgeversvereniging een rol (bouw 30%), terwijl ook een onderzoeks-/adviesbureau, GAK (GMD) of uitvoeringsinstelling/bedrijfsvereniging bij in meer dan 10% van de bedrijven voor externe ondersteuning zorgt Concrete maatregelen Dan het aantal concrete maatregelen dat door bedrijven en organisaties is genomen, zoals gerapporteerd door de werkgever. De bedrijfstak bouwnijverheid wordt daarbij weer vergeleken met het totaal. De volgende maatregelen kunnen hierbij onderscheiden worden: maatregelen ter preventie van lichamelijke belasting; maatregelen ter vermindering van stress. Bij deze laatste twee typen maatregelen is tevens onderscheid gemaakt in individu-gerichte en werk-gerichte maatregelen. In het interview en in de vragenlijst is gevraagd of maatregelen 'in de laatste twaalf maanden' zijn genomen, 'reeds eerder' zijn genomen, of 'niet' zijn genomen. Maatregelen bleken het meest frequent in de laatste twaalf maanden te zijn genomen. Duidelijk is dat het aantal maatregelen op het gebied van lichamelijke belasting het hoogste is. In de meeste gevallen werd apparatuur of gereedschap vervangen, of werd op individuele basis de taak verlicht. Deze beide maatregelen zijn door bijna een derde van de bedrijven genomen. Het aanpassen van de werkplek of het geven van cursussen of voorlichting was derde, respectievelijk vierde in rij (22%, resp. 21 %). Op het gebied van lichamelijke belasting wordt een aardige mix van werkgerichte en individugerichte maatregelen in vergelijkbare omvang worden getroffen. Binnen branches was de rangorde in maatregelen gericht op de aanpak van lichamelijke belasting in grote lijnen dezelfde. Zij het dat in de industrie, de bouw en ook de horeca (vooral waar het gaat om vervangen van apparatuur en gereedschappen) relatief veel maatregelen worden getroffen. In de detailhandel, en in de banken en zakelijke dienstverlening worden op het gebied van de lichamelijke belasting relatief weinig maatregelen getroffen. Het percentage bedrijven dat een bepaalde maatregel op het gebied van werkdruk neemt is beduidend lager dan dat voor lichamelijke belasting. De meest getroffen maatregel, cursussen, worden slechts door ruim 14 % van de bedrijven getroffen. Andere, relatief vaak getroffen maatregelen zijn individuele taakverlichting (bijna 14 %), cursus 'sociaal management' (ruim 12%) en werkoverleg ingevoerd (ruim 10%). Branches waar relatief veel gebeurt op het gebied 17

18 van de aanpak van werkstress zijn de overheid (cursussen 29 %) en de detailhandel (cursussen 25 %, taakroulatie 17 %). Ook in de horeca gebeurt het een en ander (cursussen bij een kleine 17 % van de bedrijven), maar springt het aanpassen van de roosters als een bij uitstek in deze branche vaak genomen maatregel er boven uit (ruim 33 %). In het vervoer gebeurt relatief weinig op het gebied van de aanpak van werkstress, hoewel 10 % van de bedrijven zegt dat daar taakverbreding heeft plaats gehad (gemiddelde = 7 %). Daarnaast gebeurt er relatief weinig aan werkstress in de groothandel en de zakelijke dienstverlening. Door de bank genomen wordt een relatief groot aantal werkgerichte maatregelen, gericht op de aanpak van werkdruk genomen. Het gaat dan echter vooral om cursussen. In een enkele branche wint een andere, specifieke maatregel het van deze cursussen (zoals de 'roosters' in de horeca). Individu-gerichte maatregelen worden meestal minder vaak genomen. In de volgende tabel staat samengevat het percentage bedrijven in de bouwnijverheid, de bouwinstallatiebedrijven en de overige bedrijven dat concrete maatregelen genomen heeft (Arbouw 1996, Houtman et al, 1998). 18

19 Maatregelen Bouwnijverheid Bouwinstallatie- Totaal bedrijven % ja % ja % ja % ja % ja % ja vorig reeds vorig reeds vorig reeds jaar eerder jaar eerder jaar eerder Algemene maatregelen - coördinator aangesteld 15,4 6,2 6,6 4,9 12,3 5,5 - deskundige aangetrokken 6,2 3,1 6,6 1,6 14,0 1,8 - risico-inventarisatie gehouden 12,3 0 8,2 3,3 19,8 1,8 - werkplekonderzoek uitgevoerd 12,3 4,6 9,8 3,3 22,6 4,0 - PBGO uitgevoerd 26,2 13,8 8,2 3,3 10,1 5,7 - onderzoek, gericht op stress 1,5 0 1,6 0 3,0 0,7 Niet individuele maatregelen - cursussen, voorlichting 10,8 0 6,6 0 10,8 2,1 - cursus 'sociaal' management 6,2 0 4,9 1,6 8,3 1,8 - taakroulatie 3,1 3,1 1,6 0 4,3 2,9 - taakverbreding 0 0 3,3 0 4,6 1,7 - functie-inhoud vernieuwd 1,5 0 1,6 0 2,8 0,8 - roosters aangepast 1,5 3,1 1,6 0 3,6 1,4 - werkoverleg ingevoerd (min 1x/mnd) 9,2 20,0 8,2 4,9 8,9 17,0 Individueel gerichte maatregelen - cursus functie-gerichte vaardigheden 4,6 0 3,3 0 5,3 1,1 - cursus voor lid management 6,2 0 3,3 0 4,5 1,1 - cursus stresshantering 1,5 0 1,6 0 2,5 0,6 - individuele advisering/counseling 0 0 3,3 0 5,1 1,3 - individuele taakverlichting 4,6 1,5 6,6 0 7,6 2,2 - verandering van werkplek binnen bedrijf 1,5 1,5 1,6 0 3,2 1,3 Uit de tabel wordt ten eerste duidelijk dat er weinig bedrijven in Nederland zijn die maatregelen nemen om de werkdruk tegen te gaan. Vergeleken met het totale gemiddelde hebben bouwbedrijven (in 1995) over het algemeen minder maatregelen hebben getroffen. Uitzonderingen daarop worden gevormd door het aanstellen van een coördinator (waarschijnlijk KAMcoördinator), het uitvoeren van het PBGO, het invoeren van werkoverleg en cursussen voor een lid van het management Bevorderende en belemmerende factoren Houtman et al (1995) onderscheiden bij het voeren van een preventief beleid op het gebied van stress (en lichamelijke belasting) verschillende bevorderende en belemmerende factoren. Deze factoren moeten vooral gezocht worden in een aantal kenmerken van het bedrijf en van de bedrijfstak. Relevante voorwaarden voor een effectief preventiebeleid binnen een bedrijf worden door Terra en Kompier (1992) onderverdeeld in: 19

20 A. de situatie met betrekking tot arbeid en gezondheid; B. de stand van zaken rond arbozorg; C. sociaal-economische kenmerken en ontwikkelingen. Deze drie onderwerpen worden nu volgend besproken. Ieder onderwerp wordt in het algemeen en specifiek voor de bouwnijverheid behandeld. Ad A. De situatie met betrekking tot arbeid en gezondheid in het bedrijf en in de bedrijfstak Algemeen: de aanwezigheid van risicofactoren in het bedrijf, een hoog ziekteverzuim en/of een hoge WAO-intrede van werknemers kunnen voor het bedrijf aanleiding zijn om iets te doen aan arbozorg en om in dat verband preventiebeleid te ontwikkelen. Bouwnijverheid: de indruk bestaat dat de bouwnijverheid momenteel een relatief laag ziekteverzuim en WAO-instroom kent, vergeleken met andere bedrijfstakken. Dit verkleint de kans op preventief beleid in de bouwnijverheid. Ad B. De stand van zaken rond arbozorg in het bedrijf en rond arbodienstverlening in de sector. Algemeen: wanneer een bedrijf (of een organisatie in de bedrijfstak) de inventarisatie van risico's en indicatoren van gezondheid systematisch verzamelt kan blijken dat er maatregelen getroffen moeten worden om deze risico's en/of de ongunstige gezondheidsindicaties aan te pakken. Ook de beschikbaarheid van deskundigheid of begeleiding en advisering door bijvoorbeeld organisaties in de bedrijfstak kunnen een bevorderende factor zijn. Bouwnijverheid: zoals uit tabel 3 al duidelijk is geworden, hebben bedrijven in de bouwnijverheid minder onderzoeken (RI&E, werkplek-onderzoek of onderzoek gericht op stress) uitgevoerd naar risico's en indicatoren van gezondheid. Daarentegen worden er beduidend meer PBGO's uitgevoerd. De bedrijfstak bouwnijverheid is ook redelijk uniek omdat deze PBGO's op centraal niveau verzameld worden, namelijk in het Verrichtingen InformatieSysteem Arbouw (VISA). Op bedrijfstakniveau bestaat er dus meer ondersteuning dan in andere bedrijfstakken; op bedrijfsniveau vinden er minder activiteiten plaats. Dat maakt het moeilijk in te schatten wat het uiteindelijke effect zal zijn. Ad. C. Sociaal-economische kenmerken en ontwikkelingen De sociaal-economische kenmerken en ontwikkelingen worden in deze rapportage beschreven aan de hand van de volgende aspecten (zie figuur): 20