Diversiteit, meer dan culturele verscheidenheid?

Transcriptie

1 Diversiteit, meer dan culturele verscheidenheid? 1 Rob van Dijk Alle mensen zijn anders, maar sommige mensen zijn meer anders dan anderen. Vrij naar George Orwell, Animal farm 1.1 Introductie Sinds de eeuwwisseling domineert in Nederland diversiteit meer en meer de discussie over cultuur en etniciteit. De term is razendsnel ingeburgerd in het beleid. Zo verschijnt in 2008 de beleidsnotitie Diversiteit in het Jeugdbeleid van de ministers Rouvoet en Vogelaar. Een jaar later publiceert de Sociaal-Economische Raad haar advies Diversiteit in personeelsbeleid. Ook op het terrein van zorg en welzijn is er een gestage opmars van het diversiteitsdenken. Marleen Barth (2009), voorzitter van de koepelorganisatie GGZ Nederland, betoogt zelfs dat de geestelijke gezondheidszorg multiculturaliteit en interculturalisatie voorbij is. Gelet op het streven klantgericht te werken en zorg op maat te leveren, gaat het volgens haar nu om diversiteit. De verschillende etnische bevolkingsgroepen zijn niet meer de insteek, maar de grote verscheidenheid van patiënten met ieder hun eigen verhaal, geschiedenis en zorgbehoefte. Loopt het categoraal doelgroepenbeleid op zijn eind? Hoewel diversiteit betrekking heeft op vele vormen van verscheidenheid tussen en in groepen mensen, wordt de term vooral in verband gebracht met cultuur, etniciteit of herkomst. Als het gaat om de toenemende diversiteit in Nederland, wordt niet verwezen naar een grotere verscheidenheid wat betreft geslacht, leeftijd, seksuele oriëntatie, handicap of sociaaleconomische status, maar naar de zichtbare verkleuring van de Nederlandse samenleving. Wat al deze diversiteitsfactoren evenwel verbindt, is dat ze grond vormen voor maatschappelijke uitsluiting en discriminatie. Opvallend is dat het diversiteitsdenken ons

2 1 Diversiteit, meer dan culturele verscheidenheid? 23 er niet van weerhoudt om indelingen van de bevolking naar herkomst of religie te hanteren: de allochtonen, de moslims, de Marokkanen. In de recente discussie over nationale identiteit en inburgering van nieuwkomers verschijnt diversiteit als probleem. Een vraag die rijst is hoeveel diversiteit een land kan hebben. Managers daarentegen zien een divers samengesteld personeelsbestand vooral als een competitief voordeel voor hun organisatie in de concurrentie om schaars personeel en klanten. De hierboven genoemde uitspraak van Marleen Barth roept de vraag op wat de betekenis van diversiteit is in de gezondheidszorg. Moet in de gezondheidszorg interculturalisatie plaatsmaken voor diversificatie? Na een schets van de ontstaanscontext van het begrip diversiteit en van het diversiteitsvertoog in Nederland, volgt een kritische beschouwing van het concept in relatie tot de gezondheidszorg. Mijn stelling is tweeledig. Enerzijds heeft de interculturalisatie in de gezondheidszorg weinig oog gehad voor de intra- en interetnische diversiteit van de patiëntenpopulatie en heeft de aandacht voor cultuur de betekenis van vooral sociaaleconomische factoren en gender overschaduwd. Anderzijds is culturele diversiteit te veel vereenzelvigd met verscheidenheid in herkomst. Ik eindig met het pleidooi culturele diversiteit vooral te zien als de verscheidenheid in werkelijkheidsdefinities en niet zozeer als verscheidenheid in herkomst of etnische identiteit. De achterliggende gedachte is dat cultuur, etniciteit en herkomst niet zonder meer samenvallen en dat ook andere factoren van invloed zijn op het beeld dat mensen van de wereld hebben, zoals gender, leeftijd, levensbeschouwing, sociaaleconomische status en opleidingsniveau. Omdat mensen altijd deel uitmaken van sociale groepen, kunnen we niet volstaan alleen oog te hebben voor het individu; inzicht in de cultuur van die groepen blijft relevant. Uiteindelijk is alle gezondheidszorg interculturele gezondheidszorg, om Kortmann (2006) te parafraseren. 1.2 De opkomst van het diversiteitsdenken globalisering en diversiteit Waarom is er zo veel aandacht voor diversiteit in een wereld waarin globalisering de toon zet? De gevolgen van de politieke, economische en sociale verstrengeling van landen en volken is het meest treffend verwoord door de communicatiewetenschapper Marshall McLuhan, die in 1959 de term the global village introduceerde. In zijn visionaire wereldbeeld is elke wereldburger dankzij elektronische media voortdurend op de hoogte van wat er in de wereld gebeurt. De wereld is als een dorpsplein waar mensen dagelijks de laatste nieuwtjes uitwis-

3 24 Diversiteit in de verpleegkunde selen. Deze ontwikkeling leidde tot kritische reacties van sociale wetenschappers. Cultureel antropoloog Lévi-Strauss (1961) voorzag een toenemende homogenisering van de sociale en materiële cultuur in de wereld, die zou leiden tot verlies van culturele diversiteit. Kritische communicatiewetenschappers duidden in de jaren zeventig de wereldwijde verspreiding van de Amerikaanse cultuur met zijn kapitalistische idealen als cultureel imperialisme. Inmiddels is de wereld kleiner dan ooit. Er zijn wereldomvattende goederen-, informatie- en mensenstromen die niemand meer onberoerd laten. We zijn niet meer verbaasd om vertrouwde zaken als Pringles, ipods, en hamburgers van MacDonalds, maar ook televisieprogramma s als Sesamstraat, in verre oorden aan te treffen. Omgekeerd zijn die verre oorden door media, migratie en toerisme ook deel van onze wereld geworden. Moderne informatietechnologie maakt praktisch zonder tijdverlies communicatie tussen mensen waar ook ter wereld mogelijk. Het dorpsplein heet het World Wide Web. Marketing en de entertainmentindustrie werken in op de verwachtingen en dromen van mensen. De theoretici van de global culture approach wijzen op het ontstaan van een wereldwijde consumentencultuur die lokale culturen doet verdwijnen (Sklair, 1999, p. 151). Ze spreken van veramerikaniseren en McDonaldization. Tegen deze achtergrond lijken globalisering en diversiteit een onverwachte combinatie. Globalisering leidt niet alleen tot homogenisering, maar ook tot het benadrukken van verschillen. In die zin brengt het evenzeer diversiteit voort. Globalisering gaat in de geïndustrialiseerde wereld gepaard met individualisering en modernisering. Individualisering wil zeggen dat er steeds minder sprake is van één samenhangende, gedeelde set van normen en zienswijzen, en dat mensen steeds meer zelf hun individuele levenspaden bedenken (Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR), 2007, p. 141). Kenmerkend voor modernisering is de vermeerdering van de sociale leefwerelden (Berger et al., 1974). Een leefwereld is het geheel van betekenissen dat een individu deelt met anderen. In tegenstelling tot de premoderne samenleving zijn in de moderne samenleving het publieke en privédomein gescheiden, en is het dagelijks leven van individuen opgedeeld in verschillende segmenten met een eigen betekenis- en ervaringswereld: werk, vrije tijd, religie en sinds kort ook de virtuele ruimte van het internet. Daarnaast roept globalisering ook tegendraadse reacties op: regionalisering en fragmentering. De Ruijter (2000) stelt dat mensen in het contact met anderen, maar ook in hun relatie tot grootschaliger en anonieme organisatiestructuren, meer en meer refereren aan lokale identiteiten. Fragmentering en globalisering verwijzen niet naar verschillende vi-

4 1 Diversiteit, meer dan culturele verscheidenheid? 25 sies op wat er in de wereld gebeurt, maar zijn keerzijden van hetzelfde proces. diversiteit als maatschappelijk kapitaal Van oudsher heeft diversiteit een positieve klank. Biodiversiteit verwijst naar het aantal soorten binnen het ecosysteem. De soortenrijkdom is ecologisch gezien een voorwaarde voor het leven. Het is een bron van veerkracht en aanpassingsvermogen in veranderende omstandigheden. Voor sociale wetenschappers is culturele diversiteit voor de mensheid even belangrijk als biodiversiteit voor de natuur. Anthony Marsella spreekt over diversiteit als a basic quality of human life (1994, p. 348). Culturele diversiteit verruimt onze blik en voorziet ons van opvattingen en waarden die, als we op een andere plaats of in een andere tijd waren geboren, de onze hadden kunnen zijn (Geertz, 1985). De opstellers van het manifest Interculturele geestelijke gezondheidszorg in de XXIe eeuw (Van Dijk et al., 2000) sluiten daarbij aan: De diversiteit die een multiculturele samenleving met zich mee brengt, is maatschappelijk kapitaal. Diversiteit vergroot het arsenaal van zienswijzen en oplossingsstrategieën, en daarmee de veerkracht van een samenleving. Diversiteit is geen beheersprobleem, maar een vindplaats van nieuwe inzichten en een ontwikkelingsruimte voor nieuwe methoden. Van Dijk et al., 2000, p. 138 Toch constateert Shadid (2009, p. 5) dat etnoculturele diversiteit geproblematiseerd wordt. Dat hangt samen met een paradox: de etnoculturele diversiteit is zowel de belangrijkste bron van politieke spanningen als van overleving en groei van de menselijke soort (zie ook hoofdstuk 2 voor verdere discussie). diversiteit: een geconstrueerde werkelijkheid Diversiteit is geen onveranderlijk gegeven, geen objectief en meetbaar feit. De invulling en de betekenis die het krijgt, is tijdsgebonden. De waargenomen verscheidenheid is een menselijk maaksel, een ordening die berust op conventies, op afspraken. Zo behoorden Chinese migranten niet tot de doelgroepen van het Nederlandse minderhedenbeleid van de jaren zeventig van de vorige eeuw en woonwagenbewoners wel. Ook de scheidslijnen tussen en duiding van leeftijdsgroepen veranderen door de tijd heen. Vijfenzestigplussers zijn geen bejaarden meer, maar senioren. Dergelijke ordeningen gebruiken mensen om de

5 26 Diversiteit in de verpleegkunde complexe werkelijkheid waarin ze leven, inzichtelijk te maken. Cultuur bestaat volgens De Ruijter (2000) bij de gratie van het construeren van overeenkomsten en verschillen tussen personen, objecten en gebeurtenissen. Mensen denken in opposities of tegenstellingen. Ze oriënteren zich in het dagelijks leven voortdurend aan de hand van tweedelingen: goed-kwaad, wij-zij, autochtoon-allochtoon. Dergelijke tweedelingen verwijzen niet naar gescheiden werelden, maar naar verbonden werelden. De ene antipode veronderstelt de ander. Zwart bestaat bij de gratie van wit en omgekeerd zijn er zonder allochtonen geen autochtonen. Of in de woorden van Van Waning (1999, p. 99): Wie zijn wij, als zij zij niet meer zijn? Dat de diversiteit die wij waarnemen geen natuurlijk gegeven is maar een geconstrueerde werkelijkheid, maakt die werkelijkheid niet minder wezenlijk. Interpretaties van de werkelijkheid hebben implicaties, want ze geeft richting aan ons handelen. Of zoals het theorema (Thomas & Thomas, 1928, p ) stelt: situaties die mensen als werkelijk definiëren, zijn werkelijk in hun gevolgen. Niet zozeer het feit dat we verschillen waarnemen is dan relevant, maar hoe we die verschillen duiden en hoe we ermee omgaan. Toegespitst op de gezondheidszorg is dan de vraag of we cultureel geduide verschillen zien als een uitdaging of als een onoverkomelijke barrière. 1.3 Het diversiteitsvertoog De ontwikkeling van het diversiteitsvertoog de wijze waarop gesproken wordt over diversiteit en hoe dit vorm geeft aan de werkelijkheid wordt inzichtelijk als we naar Verenigde Staten kijken. Daar ging men er aanvankelijk van uit dat de migranten zouden assimileren. In de loop van de twintigste eeuw ontstond echter ruimte voor verschillen. De toenemende belangstelling voor culturele diversiteit hangt samen met veranderingen in de bevolkingssamenstelling, aanmerkelijke etnische verschillen in inkomen, opleiding en gezondheid, en toegenomen activisme van maatschappelijk achtergestelde groepen (Giachello, 1995, p. 10). Essentieel voor de erkenning van diversiteit was volgens Ghorashi (2006, p. 44) de constatering dat ook zonder aanpassing succes mogelijk was. Hoog opgeleide immigranten begonnen niet onderaan de sociale ladder. Burgerrechtenorganisaties eisten verder voor hun achterban een eigen plek op binnen de nationale Amerikaanse identiteit. Hieraan droeg het gegeven bij dat migratie en mobiliteit Amerika gemaakt heeft tot wat het is.

6 1 Diversiteit, meer dan culturele verscheidenheid? 27 Diversiteit als verwijzing naar de verscheidenheid van bevolkingsgroepen is in de jaren tachtig van de vorige eeuw in de Verenigde Staten gemeengoed geworden. Het land kent inmiddels een veelkleurige baaierd van bevolkingsgroepen. De nationale census maakt onderscheid tussen African American, American Indian and Alaska Native, Asian and Pacific Islander, Caucasian en Hispanic. Achter elke categorie van deze vijfdeling gaat vervolgens een veelheid van bevolkingsgroepen schuil. Zo kent de categorie Asian and Pacific Islander 43 subgroepen en honderd verschillende talen, en vallen de American Indian and Alaska Native Americans uiteen in meer dan vijfhonderd stammen. De culturele diversiteit wordt als een groot goed gezien en behoort evenals gelijke kansen tot de American way of life. Het Amerikaanse ministerie voor volksgezondheid tekent daar evenwel bij aan: (..) the full potential of our diverse, multicultural society cannot be realized until all Americans, including racial and ethnic minorities, gain access to quality health care that meets their needs. US Department of Health and Human Services, 2001, p. 3. In de gezondheidszorg staat diversiteitsbeleid in het teken van gelijke toegang tot voorzieningen voor etnische groepen, het verminderen van verschillen in gezondheid ( ethnic disparities ) en het bestrijden van uitsluiting. De arbeidsmarkt is sinds de jaren negentig van de vorige eeuw een belangrijke motor voor het diversiteitsdenken in de Verenigde Staten (Hornikx & Joskin, 2002). Na de Tweede Wereldoorlog is door de groeiende werkgelegenheid de toenemende groep van allochtone werkkrachten niet meer te negeren, terwijl overheidsmaatregelen werkgevers verplichten werknemers uit etnische minderheden in dienst te nemen. Een dwingende economische, demografische en juridische context bevordert de acceptatie van diversiteitsmanagement. Beperkten diversiteitsprogramma s zich eerst tot etniciteit en geslacht, met de tijd ontwikkelt zich een bredere visie op diversiteit en verschuift de focus van specifieke doelgroepen naar de uitsluitingsmechanismen in de organisatie. Aan het begin van de 21e eeuw heeft driekwart van de vijfhonderd grootste Amerikaanse bedrijven een diversiteitsprogramma. Uiteindelijk zijn winst, concurrentiepositie en economische belangen in de Verenigde Staten voor bedrijven en organisaties de drijfveer voor diversiteitsmanagement, en niet integratie, antidiscriminatie, morele of maatschappelijke verantwoordelijkheid.

7 28 Diversiteit in de verpleegkunde Als het ware in de slipstream van de Verenigde Staten heeft aan het eind van de vorige eeuw het diversiteitsdenken in Nederland voet aan de grond gekregen. Essed is een van de eersten in Nederland die de term diversiteit bezigt. In Diversiteit. Vrouwen, kleur en cultuur stelt ze dat Nederland definitief op weg is een samenleving te worden met een verscheidenheid aan kleur en etnische invloeden (1994, p. 9). Ook in Nederland wordt diversiteit in eerste instantie geïnterpreteerd als verscheidenheid in cultuur, etniciteit of herkomst. Shadid (2009, p. 5) constateert dat Nederland nooit eerder zo multicultureel is geweest en een land is geworden met honderden nationaliteiten en een veelvoud aan culturen en volksculturen. Met terugwerkende kracht wordt deze nieuwe verscheidenheid (Ghorashi, 2006) tot de migratie van arbeidsmigranten in de jaren zestig van de vorige eeuw herleid. Ondertussen wordt de Nederlandse samenleving ook steeds diverser. Tussen 1960 en 1974 kwamen bijvoorbeeld grote groepen gastarbeiders (..) naar Nederland. Cornelissen, 2002, p. 13. Enerzijds is deze koppeling niet vreemd. De instroom van nieuwkomers resulteerde immers in zichtbare veranderingen in de sociale werkelijkheid. Hun anders-zijn betreft opvattingen, gedrag en gewoonten, taal, religie, maar ook uiterlijk. Anderzijds is het ook arbitrair, omdat Nederland sinds het ontstaan van de nationale staat in de zestiende eeuw altijd perioden gekend heeft waarin grote groepen migranten zich binnen de landsgrenzen vestigden. Zo gaf de komst van een zeer omvangrijke groep Indische Nederlanders in de jaren veertig en vijftig van de vorige eeuw geen aanleiding tot een diversiteitsvertoog. Dat onderstreept de tijds- en contextgebondenheid van het diversiteitsdenken. Zoals in de Verenigde Staten zien we ook in Nederland het begrip diversiteit uitdijen. Sinds we over etniciteit en herkomst zijn gaan spreken in termen van diversiteit, zijn we dat ook gaan doen als het gaat om leeftijd, gender en handicap. Het diversiteitsconcept heeft met andere woorden het vertoog over het anders-zijn en uitsluiting gekoloniseerd. De Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) ziet in haar advies Identificatie met Nederland migratie en diversiteit als een vorm van interne globalisering:

8 1 Diversiteit, meer dan culturele verscheidenheid? 29 de wereld dient zich met al zijn rijkdom en al zijn problemen aan binnen de grenzen van de Nederlandse natiestaat. WRR, 2007, p. 27. De instroom van mensen uit alle windstreken leidde niet alleen tot vragen over de waardering van deze verscheidenheid, maar ook tot vragen over het wezen van de nationale gemeenschap en identiteit. De snelle toename van de culturele diversiteit kan volgens de WRR een ontwrichtende uitwerking hebben, namelijk een afname in het onderlinge vertrouwen tussen individuen en groepen, en in het vertrouwen in de samenleving als geheel (2007, p. 31). De discussie spitst zich daarbij toe op de verenigbaarheid van niet-westerse culturen met de Nederlandse en de integratie van allochtonen. Diversiteit, met haar focus op het individu, biedt daarin een alternatief voor het bekritiseerde multiculturalisme van de twintigste eeuw, met zijn focus op groepen en ondertoon van cultuurrelativisme. 1.4 Diversiteit nader omschreven Diversiteit verwijst naar alle aspecten waarop mensen van elkaar verschillen (Sociaal-Economische Raad (SER), 2009). Dat maakt diversiteit tot een diffuus begrip met een oneindig aantal dimensies of facetten. Niet alle verschillen tussen mensen leiden echter tot uitsluiting of in het geval van de gezondheidszorg tot verschillen in gezondheid. Roodharigen, blauwogigen of donkerhuidigen zullen hierin weinig verschillen van mensen met blond haar, bruine ogen of een blanke huid. Voor zover verschillen in gezondheid niet primair ingebed zijn in de genetische opmaak of de somatische of psychische conditie, is het afhankelijk van drie factoren of verschillen van invloed zijn op de gezondheid: de betekenis die het onderscheid in een specifieke maatschappelijke context krijgt, de gevolgen ervan voor de maatschappelijke positie en de invloed die het heeft op het contact met de gezondheidszorg. Geslacht, opleidingsniveau, vaardigheid in de Nederlandse taal, huidskleur en leefomstandigheden hebben zo bezien in de Nederlandse context een ander effect dan brildragend zijn, haarkleur of lichaamslengte. Jeffreys (2008) geeft voor de Amerikaanse context een lange lijst van diversiteitskenmerken die van invloed zijn op gezondheid:

9 30 Diversiteit in de verpleegkunde birthplace, citizenship status, reason for migration, migration history, food, religion, ethnicity, race, language, kinship and family networks, educational background and opportunities, employment skills and opportunities, lifestyle, gender, socioeconomic status (class), politics, past discrimination and bias experiences, health status and health risk, age, insurance coverage and other variables that go well beyond the restrictive labels of a few ethnic and/or racial groups. Jeffreys, 2008, p. 37. Om deze veelheid van diversiteitskenmerken hanteerbaarder te maken, worden ze vaak ingedeeld in zichtbare en minder of niet-zichtbare kenmerken, primaire en secundaire kenmerken, of veranderlijke en onveranderlijke kenmerken. Geslacht, uiterlijk en fysieke handicap zijn dan bijvoorbeeld zichtbaarder dan waarden, opleiding of vaardigheden; etniciteit, leeftijd en seksuele oriëntatie minder veranderlijk dan woonplaats, ouderschap of inkomen. Etniciteit verwijst naar de sociaal-culturele identiteit van een groep mensen die zich identificeert met gemeenschappelijke factoren, zoals nationaliteit, herkomst, stamverwantschap, religie, taal of geschiedenis. Het gaat om gemeenschappelijke factoren waarmee de groep zich onderscheidt of onderscheiden wordt van anderen. De Sociaal-Economische Raad (2009, p. 16) legt de nadruk op de zichtbaarheid en vergelijkt diversiteit met een ijsberg van verschillen. De raad benadrukt daarbij dat zichtbare verschillen (geslacht, etniciteit, leeftijd, taal) en minder zichtbare verschillen (zoals waarden, normen en kennis) niet los van elkaar gezien moeten worden, maar samenhangen. Individuen verenigen meerdere diversiteitskenmerken in zich, die elkaar kunnen versterken. Als iemand zwart, vrouw, vluchteling, oud én laagopgeleid is, kunnen deze factoren elkaar versterken. Hoewel één factor dominant kan zijn, mogen de andere niet buiten beschouwing blijven. Vooral in de vrouwenstudies wordt hierop gewezen. Het intersectionele paradigma is een antwoord op de eenzijdige focus op één diversiteitsfactor. Het intersectioneel of kruispuntdenken gaat uit van de gelijktijdige werking van meerdere assen van verschil, zoals gender, etniciteit, seksuele voorkeur en klasse. Dergelijke kruispunten vormen specifieke culturele en sociale (levens)ruimten (Van Mens-Verhulst 2009, p. 56). De omschrijving die Cox (2001, p. 3) geeft van diversiteit sluit daarbij aan. Diversiteit is voor hem de verscheidenheid in sociale en culturele identiteiten van een groep mensen in een specifieke context. Sociale en culturele identiteiten verwijzen hierbij naar persoon-

10 1 Diversiteit, meer dan culturele verscheidenheid? 31 lijke verbondenheid met een groep mensen. Vanzelfsprekend is deze verscheidenheid aan voortdurende verandering onderhevig. diversiteit en uitsluiting In het Nederlandse diversiteitsdenken is diversiteit vooral verbonden met een aantal non-discriminatiegronden: leeftijd, geslacht, etniciteit, seksuele voorkeur, functionele beperking, levensbeschouwing en seksuele oriëntatie. In de praktijk wordt diversiteit vaak verder teruggebracht tot één dominant kenmerk, zoals geslacht of etniciteit (SER, 2009, p. 15). In het diversiteitsvertoog is een centraal thema het streven om uitsluiting, discriminatie en marginalisering van nieuwkomers migranten, allochtonen, cultureel anderen uit de wereld te helpen. Cornelissen (2002, p. 10) schetst vier min of meer opeenvolgende strategieën in de aanpak van uitsluiting en discriminatie, het: gebrekmodel; verschilmodel; discriminatiemodel; diversiteitsmodel. Het gebrekmodel gaat ervan uit dat nieuwkomers een achterstand of gebrek ( deficit ) hebben ten opzichte van de gevestigden. Zij vormen een probleemgroep. De aanpak beoogt hen aan te passen aan de gevestigde maatschappelijke orde. Het verschilmodel legt de nadruk op culturele verschillen ( difference ). Informatie en verbetering van de communicatie moet mensen in staat stellen met de ontstane spanningen om te gaan. Het discriminatiemodel ziet vooral machtsverschillen als oorzaak van uitsluiting en richt zich op het bestrijden van discriminatie en vooroordelen. Positieve actie, voorkeursbeleid, quota, gerichte werving en selectie zijn maatregelen die ingezet worden. Het diversiteitsmodel ten slotte is voorlopig de laatste ontwikkeling. Dit model gaat uit van de erkenning van de rijkdom van het verschil en vraagt om een omslag in het denken. Essed (1994, p. 14) spreekt van culturele diversiteit als een rijke ervaring in plaats van een glibberig pad. Wie geen oog heeft voor diversiteit, werkt volgens haar institutioneel racisme in de hand. Er is een duidelijke breuk met het doelgroepenbeleid van de voorgaande strategieën, die de nadruk legt op de verschillen met de dominante groep. Uitgangspunt is het individu in zijn verscheidenheid, niet groepen met specifieke kenmerken. Immers, zo stelt Cornelissen (2002):

11 32 Diversiteit in de verpleegkunde Mensen kunnen niet in groepen worden ingedeeld op basis van een vermeende eigenschap of sociale omstandigheid. Cornelissen, 2002, p. 10. Diversiteitsbeleid spreekt alle mensen aan op overeenkomsten in wensen en noden, en redeneert niet vanuit minderheidsgroepen, maar vanuit uitsluitingsmechanismen. de focus op cultuur Evenals in de Verenigde Staten verwijst in Nederland diversiteit in eerste instantie naar cultuurverschillen, naar verschillen tussen etnische groepen en herkomstgroepen. Dat heeft allereerst van doen met veranderingen in de bevolkingssamenstelling. Met de komst van vluchtelingen sinds het midden van de jaren zeventig van de vorige eeuw is de (vermeende) overzichtelijkheid van de migrantenpopulatie veelal teruggebracht tot de vierdeling Turken, Marokkanen, Surinamers en Antillianen verdwenen. De verscheidenheid aan achtergronden en talen neemt dan snel toe. De klassieke migrantenpopulatie blijkt daarnaast ook minder homogeen te zijn dan voorheen; in opleidingsniveau en participatie in de arbeidsmarkt, door sociale stijging en emancipatie, en door het aantreden van de tweede generatie in Nederland geboren en getogen migranten. De focus op cultuur hangt ook samen met de ontwikkelingen in het minderhedenbeleid, dat integratie, inburgering en actief burgerschap als speerpunten heeft. In het debat over de multiculturele samenleving, door Scheffer ontketent met de publicatie van Het multiculturele drama (2000), ontstaat het beeld dat de integratie van met name nietwesterse migranten mislukt is en dat dit meer te wijten is aan hun cultuur dan aan hun achterstand of achterstelling. Terugblikkend stelt Snel (2003, p. 5) dat rond de eeuwwisseling in het integratiedebat culturele verklaringen de sociaaleconomische hebben vervangen. Voortekenen van deze kentering zijn al eerder waar te nemen. Zo wijst Van Gemert (1998, p. 201) erop dat naast omgevingsfactoren ook cultuurfactoren betrokken moeten worden bij de verklaring van het criminele gedrag van bepaalde groepen Marokkaanse jongeren. Hij legt een verband tussen het leven in de Noord-Afrikaanse plattelandssamenleving, waar de meesten hun wortels hebben, en hun leefsituatie in Nederland. Wantrouwen en andere elementen van de Rifcultuur worden gereproduceerd in de Nederlandse context omdat ze daar een functie hebben. Niet alleen het vermeende negatieve effect van de cultuur van nieuwkomers op hun integratie leidt tot de focus op cultuur,

12 1 Diversiteit, meer dan culturele verscheidenheid? 33 maar ook daarmee samenhangend de eigen zoektocht naar nationale identiteit en wortels in een, zoals Pim Fortuijn dat omschreef, verweesde samenleving. Wat ook bijdraagt aan de focus op cultuur in het diversiteitsvertoog is het feit dat bij herhaling uitgaande van herkomst verschillen zijn vastgesteld in onder meer inkomen, opleiding en gezondheid, zowel tussen nieuwkomers en gevestigden als tussen de verschillende groepen nieuwkomers. Alhoewel nieuwkomers in sommige opzichten een betere gezondheid hebben dan gevestigden, en verschillen afnemen naarmate de sociaaleconomische status in ogenschouw genomen wordt, is het algemene beeld dat het met hun gezondheid slechter gesteld is. Voorts zijn er verschillen vastgesteld in het gebruik van gezondheidszorgvoorzieningen ten nadele van nieuwkomers. Over de effectiviteit van de geboden zorg zijn praktisch geen statistische gegevens voorhanden, maar het vermoeden dat er verschillen bestaan, is door onderzoek nog niet weerlegd. Het gelijkheidsbeginsel, dat iedereen recht heeft op een gelijkwaardige en goede gezondheid, noodzaakt deze verschillen te verminderen. culturele diversiteit Als gesproken wordt over culturele diversiteit, dan worden cultuur, etniciteit en herkomst min of meer als synoniemen gezien. In tegenstelling tot andere diversiteitsfactoren, zoals leeftijd of geslacht, is cultuur moeilijk te objectiveren of te operationaliseren. In de Verenigde Staten is gekozen voor zelfidentificatie op grond van race of ethnicity. In Nederland is geboorteplaats het criterium op grond waarvan iemand tot een etnische groep, of beter een herkomstgroep, gerekend wordt. Het hebben van één ouder die buiten Nederland geboren is en niet de Nederlandse nationaliteit heeft, is voldoende voor een classificatie als allochtoon. De geboorteplaats bepaalt of iemand in etnisch of cultureel opzicht Nederlands, Turks of Afghaans is. Onderscheid tussen mensen van Surinaams-creoolse en Surinaams-hindoestaanse herkomst is op deze wijze niet te maken, en Koerden worden afhankelijk van hun geboorteplaats Turk, Irakees of Iraniër. De gelijkstelling van herkomst, etniciteit en cultuur is wijdverbreid en vanzelfsprekend. Zo schrijft de Raad voor de Volksgezondheid (2000, p. 17): Vooral in de grote steden is de toename in culturele diversiteit aanmerkelijk. Om een indruk te geven: in Amsterdam is nu 38% van de bevolking van (niet-westerse) allochtone herkomst, in Rotterdam is dit 31% en in Den Haag gaat het om 30%. Raad voor de Volksgezondheid, 2000, p. 17.

13 34 Diversiteit in de verpleegkunde Onderliggend is een territoriaal cultuurbegrip: cultuur verwijst naar het wereldbeeld, het denken en handelen van een duidelijk afgebakende bevolkingsgroep woonachtig in een specifiek territorium. Dit impliceert dat herkomst iets zegt over de identificatie met een specifieke bevolkingsgroep (etniciteit) en over opvattingen over opvoeding, gezondheid en ziekte (cultuur). Er is er altijd kritiek geweest op een dergelijk territoriaal en statisch cultuurbegrip, met name van de kant van antropologen (Van Dijk, 1989, 2004; Bartels, 2002; Gailly, 2008; Hoffer, 2009). Door uit te gaan van een onveranderlijk demografisch gegeven als indelingscriterium eens geboren in Turkije, altijd een Turk lijkt culturele diversiteit te verwijzen naar een inherent en onveranderlijk anders-zijn van de allochtoon. Het dominante vertoog stelt etnische categorieën gelijk met sociale gemeenschappen en identificeert elke gemeenschap met een onveranderlijke, zichtbare en tastbare cultuur. Op basis van zijn studie in een multi-etnische wijk in Londen stelt Baumann echter vast dat cultuur en gemeenschap niet per se samenvallen. Mensen maken deel uit van wisselende allianties en trekken grenzen die soms dwars door gemeenschappen heen lopen. I did find a few people who said: I am Muslim and nothing else (..) the majority of all adult Southallians saw themselves as members of several communities, each with its own culture. Baumann, 1996, p. 5. Een terugkerend punt van kritiek is dat culturele diversiteit vaak voorbijgaat aan het gegeven dat iedereen een culturele erfenis heeft. Andrews en Boyle (2000) wijzen erop dat culturele diversiteit zelf een etnocentrische term is: it focuses on how different the other person is from me rather than how different I am from the other. Andrews en Boyle, 2000, p Daardoor verwordt de witte meerderheid tot de norm waartegen de verschillen met anderen worden afgezet. Omgaan met culturele diversiteit wordt zo gereduceerd tot het omgaan met etnische minderheidsgroepen, in het bijzonder die groepen bij wie men een culturele afstand bemerkt.

14 1 Diversiteit, meer dan culturele verscheidenheid? 35 Waar gaat het nu om als we spreken van culturele diversiteit? Voor Marsella (1994, p ) verwijst de term (etno)culturele diversiteit naar de vele variaties in de menselijke cultuur, die we associëren met de leefstijl van etnische groepen. Culturele diversiteit is echter niet synoniem aan etnische diversiteit. Omdat cultuur niet los gezien kan worden van menselijk handen, stelt Tennekes (1990) pragmatisch dat culturen samen met sociale groepen, die cultuur in hun onderlinge interactie voortbrengen, reproduceren en transformeren. Niet elke groep heeft echter een gedeelde etnische herkomst als grondslag, zoals onder andere bij de straatcultuur te zien is. Er zijn naast etniciteit vele aspecten die cultuur vormen, zoals geslacht, religie, seksuele oriëntatie, sociaaleconomische en beroepsgroepen (Graig, 1999). In het geval van women of color stelt Essed (1994) dat: ook de vaardigheden en knowhow die vrouwen kunnen hebben vanuit hun ervaring als vrouw, of die ouderen kunnen hebben vanuit hun leeftijdservaring, (..) beter tot hun recht (moeten) komen dan nu het geval is. Essed, 1994, p. 84. Het is daarom van belang voor hulpverleners dat zij inzicht hebben in sociale groepen waarvan migranten deel uitmaken, zowel binnen als buiten hun herkomstgroep. Met andere woorden, ze dienen inzicht te krijgen in de culturele repertoires waarover patiënten beschikken. Er zijn derhalve meerdere niveaus als het gaat om culturele diversiteit. Enerzijds gaat het om een grote verscheidenheid van culturen, van werkelijkheidsdefinities die ieder in meer of mindere mate gedragen worden door groepen mensen en verankerd zijn in hun onderlinge interactie. Anderzijds beschikken mensen door hun verbondenheid met verschillende sociale groepen over meerdere culturele repertoires. In die zin is er ook sprake van culturele diversiteit op systeem- en individueel niveau. Graig (1999) wijst erop dat (zie ook hoofdstuk 7 voor verdere discussie): we are all part of many cultural heritages. Our values and belief systems make each of us diverse within our own culture and thus unique. Graig, 1999, p. 96.

15 36 Diversiteit in de verpleegkunde het veelstemmig verhaal van ahmed In de verhalen van migranten over ziekten klinken soms meerdere culturele repertoires duidelijk door. Ze zijn daardoor niet eenduidig te classificeren als traditioneel of modern, maar zijn eerder meerstemmig en gelaagd. Het verhaal van Ahmed, een dertigjarige Marokkaanse man die ik sprak in een sociaal pension, is hiervan een illustratie. Ahmed is gediagnosticeerd als schizofreen. Hij heeft al tien jaar contact met de ggz en is regelmatig opgenomen geweest. Doorgaans vertrekt hij na verloop van tijd op eigen initiatief. Het verblijf in de kliniek valt hem dan te zwaar. Maar liefst zeven medepatiënten hebben tijdens zijn klinische opnamen zelfmoord gepleegd. Eenmaal verbleef hij twee jaar in Marokko. Zijn oom, bij wie hij daar inwoonde, meent dat geesten ( jnun, leryah ) zijn klachten veroorzaken. In Marokko is hij eenmaal twee maanden opgenomen geweest en behandeld met medicijnen en elektroshock. Ahmed slikt trouw zijn pillen. Als je hem vraagt wat hem mankeert, spreekt hij van schizofrenie en psychose. Hij vertelt over zijn waanbeelden en de gekke dingen die hij dan doet. Zo is hij in Marokko ooit opgepakt terwijl hij in zijn onderbroek over straat liep. Tot zover het klinisch beeld. Er lijkt weinig Marokkaans aan het verhaal. Ahmed had ook Aart kunnen heten. Een patiënt die trouw zijn medicijnen slikt en vanuit onze ogen weet wat hem scheelt. In de loop van het gesprek wordt echter ook zichtbaar dat in zijn verhaal traditionele Marokkaanse denkbeelden doorspelen. Voor Ahmed is zijn ziekte plotseling begonnen. Hij legt een directe relatie met zijn samenleven met een Nederlandse vriendin en in mindere mate met het gebruik van hasj. Die Nederlandse vrouw was een verkeerde vrouw. Vanaf het moment dat ik haar leerde kennen, is het fout gegaan. Zijn klachten hebben voor hem alles te maken met het contact met een andere cultuur. Hij heeft van de Nederlandse cultuur een zware klap gekregen. Het liefst wil hij daarom terug naar Marokko. Zijn ervaringen met de Marokkaanse ggz zijn weliswaar negatief, maar zijn oom daar begrijpt hem en behandelt hem als zieke. In zijn verhaal verbindt Ahmed verschillende culturele verklaringen en geeft ze op een eigen wijze inhoud. Het weerspiegelt zowel continuïteit en verandering in het denken over gezondheid en ziekte als het unieke en persoonlijke van zijn opvattingen. Verschillende thema s uit het traditionele Marokkaanse denken over demonische bezetenheid zijn in het verhaal terug te vinden. Een djinn slaat vaak onverwacht toe op momenten van overgang, wanneer de persoon in kwestie kwetsbaar geacht wordt. Dat kan een levensfase zijn, zoals huwelijk of geboorte, maar ook andere ingrijpende veranderingen in het leven. Vrouwen spelen daarin vaak een centrale rol. De beruchtste vrouwelijke djinn,

16 1 Diversiteit, meer dan culturele verscheidenheid? 37 Aisha Qandisha, verleidt mannen, neemt hen in haar macht en gaat soms zelfs een huwelijk met hen aan. Zij belemmert mannen zo in het uitvoeren van hun sociale taken en het nemen van hun verantwoordelijkheden. Het is in het geval van Ahmed de migratie en een vreemde Nederlandse vrouw die in de verklaring van zijn ziekte een belangrijke rol spelen. Ahmed s oplossing voor zijn problemen is in het licht van zijn verhaal niet vreemd: terugkeer naar Marokko maakt de gevolgen van het cultuurcontact ongedaan. Daar komt bij dat in Marokko zijn klachten weliswaar niet verdwijnen, maar dat men daar wel weet hoe met zieken om te gaan. Zijn oom verzorgt hem, terwijl Nederlandse hulpverleners hameren op zelfredzaamheid en zelfwerkzaamheid. Het verhaal van Ahmed is homogeen noch consistent en niet te reduceren tot de Nederlandse of Marokkaanse cultuur. Nieuwe en oude ervaringen zijn erin verwerkt. Het verhaal is ten dele tot stand gekomen in het contact met de geestelijke gezondheidszorg. Culturele en persoonlijke betekenissen komen daarin terug. Een voorbeeld van het laatste is Ahmed s associatie van de kliniek met de dood op grond van zijn ervaringen daar. Er is sprake van een geïndividualiseerde ervaring van cultuur. What is different ( ) is grounded in the everyday lives of people, not some presumed notion of race, ethnicity or cultural group. Lakes et al., 2006, p intra- en interetnische diversiteit Culturen bestaan niet als dingen op zich, maar alleen in het handelen van mensen. We hebben gezien dat in de praktijk cultuur doorgaans verbonden wordt aan etnische of herkomstgroepen. We spreken over de Nederlandse, Marokkaanse of Surinaams-creoolse cultuur, zoals we ook spreken over de Nederlanders, Marokkanen of Surinamers als sociale groep. Dit doet cultuur als een interpersoonlijk fenomeen geen recht, maar om te kunnen communiceren, moeten we dingen afbakenen en benoemen. Een van de conventies is dat we veronderstellen dat mensen met dezelfde herkomst ook dezelfde cultuur hebben. Met als gevolg dat ze ons toeschijnen als onveranderlijke, homogene en op zichzelf staande dingen. Het is daarom van belang zicht te houden op de intra- en interetnische diversiteit. De veronderstelde homogeniteit van de migranten is al lang geen gegeven meer, voor zover er ooit sprake van is geweest. Het beeld van de migrant uit de jaren zestig en

17 38 Diversiteit in de verpleegkunde zeventig van de vorige eeuw (de slecht geschoren man, met mutsje en morsige jas en gehoofddoekte vrouw met Dirk-tas op de achtergrond) is desondanks steeds de icoon van de migrant, zoals ook de stoomlocomotief lang na zijn verdwijnen uit het Nederlandse landschap nog steeds de verkeersborden sierde. De werkelijkheid is evenwel anders. Het beeld van naast elkaar levende, scherp afgebakende groepen is niet meer te handhaven. Hier speelt niet alleen acculturatie een rol, migranten huwen in toenemende mate ook buiten de eigen herkomstgroep (Van Huis, 2007). Dat gaat op voor bijna de helft van de Antillianen, maar ook voor één op de tien Marokkanen. Het beeld ontstaat van overlappende en elkaar kruisende culturele verbondenheden (Baumann, 1996). Pinxten en De Munter (2006) spreken in dit verband van hybride of creoliserende culturen. (Zie ook hoofdstuk 7 voor verdere discussie.) Fayza Oum Hamed verwoordt de gevolgen ervan in haar boek De uitverkorene (2009): Vandaag luister ik naar het lied Bloed, zweet en tranen van André Hazes, en morgen geniet ik van het nieuwe album van de Arabische zangeres Elisse. Ik winkel net zo graag bij Ikea als bij een Arabische Bazaar. Ik gooi veel zout en Marokkaanse kruiden in mijn Nederlandse prakje, en als ik trek heb in couscous dan kook ik dat. Ik heb thuis een koran naast de bijbel staan. (..) Ik ben er trots op dat ik mijn eigen weg heb gevonden tussen al die geloven, culturen en talen. Als mensen me vragen: Wat ben jij, Nederlandse of Marokkaanse? antwoord ik lachend: Ik ben een wereldburger. Fayza Oum Hamed, 2009, p. 9, p Als het gaat om culturele diversiteit is in de Verenigde Staten de variatie binnen bevolkingsgroepen mogelijk groter dan ertussen (Alarcón et al., 2009). Ook uit kwantitatief en epidemiologisch onderzoek naar gezondheid en gezondheidszorg in Nederland komen verschillen tussen en binnen etnische groepen naar voren. Zo zijn er aanmerkelijke verschillen in het gebruik van de ggz-voorzieningen door Marokkaanse migranten naar leeftijd en sekse (Dieperink et al., 2007). Jonkers (2003) onderzocht de opvoedingsstijlen van Marokkaanse vrouwen. Ze merkt aanmerkelijke verschillen op in het sociale referentiekader van moeders van de eerste, tussen- en tweede generatie die van invloed zijn op hun oriëntatie op de opvoeding van kinderen. De sociale context blijkt een belangrijke invloed te hebben op de manier waarop Marokkaanse moeders het gedrag van hun peuters ervaren. Tussengeneratie-

18 1 Diversiteit, meer dan culturele verscheidenheid? 39 moeders geven vaker betekenis aan opvoedingskwesties aan de hand van etnische zelfdefinities waarin zij Marokkanen in negatieve zin vergelijken met autochtone gezinnen. Omdat hun overwegingen en handelen dynamisch en afhankelijk van de opvoedingsomstandigheden zijn, heeft het volgens Jonkers weinig zin uit te gaan van cultuurpatronen als objectiveerbare eenheden. Ze pleit voor een ecologisch perspectief op het sociale referentiekader: de dagelijkse beschikbaarheid van sociale hulpbronnen in de leefomgeving van de ouders. Culturele diversiteit heeft van doen met identificatie. Jonkers (2003) stelt vast dat de onderzochte Marokkaanse moeders niet één etnisch homogene identiteit hebben, maar meerdere sociale deelidentiteiten die veranderlijk en afhankelijk zijn van de sociale omstandigheden waarop ze betrekking hebben. Ook de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid gaat in haar advies Identificatie met Nederland uit van een dynamische en contextuele opvatting van identiteit en van meervoudige identificatie. Mensen vormen groepen en verbindingen en die bepalen wie zij zijn, waar zij bij horen en met wie zij zich verbonden voelen. Nationale identiteit is dan één van de verbindingen die identiteitsbepalend kunnen zijn. Een persoonlijke identiteit is echter altijd meervoudig. Die meervoudigheid betekent dat deelidentiteiten elkaar niet hoeven uit te sluiten, maar elkaar kunnen versterken en/of afhankelijk van de omstandigheden meer op de voorgrond of op de achtergrond kunnen raken. WRR, 2007, p. 54. Twee voorbeelden uit de praktijk illustreren deze complexe werkelijkheid: een hoogopgeleide therapeut, werkzaam in de ggz, is migrant, geboren in Turkije, waar hij behoorde tot een Arabischtalige minderheid, is opgevoed in een Alevitisch gezin en politiek links georiënteerd. Een aangemelde patiënte is een Surinaams-creoolse vrouw, met een Surinaams-hindoestaanse, islamitische moeder en een creoolse vader uit Brits Guyana, is in Nederland gehuwd met een Nederlandse man, met wie ze samen drie kinderen heeft. Welke identificatie dominant is in welke omstandigheden, is de cruciale vraag. De praktijk laat zien dat hoewel voor de therapeut in bovengenoemd voorbeeld meerdere identificaties mogelijk zijn, de buitenwereld hem vooral ziet als allochtoon, migrant of Turk. Identificatie is met andere woorden een zaak van rolverwerving en roltoewijzing. Hierin speelt de definitiemacht van de dominante bevolkingsgroep een rol, alsmede vooroor-

19 40 Diversiteit in de verpleegkunde delen en stereotypen (culturele archetypen) die over de minderheidsgroep bestaan. 1.5 Diversiteit en organisatie: diversiteitsmanagement Het diversiteitsvertoog in Nederland betreft tot nu toe vooral de arbeidsmarkt, ook in de gezondheidszorg. De vergrijzing van de bevolking resulteert niet alleen in een spanning tussen vraag en aanbod op de arbeidsmarkt, maar ook in een groter beroep op de gezondheidszorg. Tegelijkertijd bestaat onder niet-westerse allochtonen, in het bijzonder van Marokkaanse en Turkse afkomst, die vooral in de Randstad een steeds groter deel van de arbeidsmarkt vormen, minder belangstelling voor werken in de zorg dan onder autochtonen (Bloemendaal et al., 2008). Diversiteitsmanagement richt zich op het bestrijden van uitsluiting op de arbeidsmarkt en in arbeidsorganisaties. Diversiteit heeft meerwaarde en biedt mogelijkheden om de kwaliteit van de organisatie te verbeteren door talenten te benutten en producten aantrekkelijk te maken in een uitdijende, diverse markt. Diversiteitsmanagement versterkt de marktpositie en houdt voor bedrijven een competitief voordeel in. De WRR (2007) legt uit waarom: Grote bedrijven (..) willen graag mensen aantrekken die in de Nederlandse bedrijfscultuur kunnen functioneren, maar meer inlevingsgevoel hebben voor een divers klantenbestand. Zij realiseren zich dat Nederland is verkleurd en maken van diversiteit een businesscase. WRR, 2007, p Het is aan de managers om een cultuurverandering tot stand te brengen in organisaties. Diversiteitsmanagement reikt verder dan personeelsbeleid en betreft ook communicatie, kwaliteit van beleid, producten en diensten, en de toepassing van wet- en regelgeving. Het gaat uiteindelijk om niet meer en niet minder dan een insluitende of includerende (bedrijfs)cultuur. Een divers samengesteld personeelsbestand is een tweesnijdend zwaard. Enerzijds kan het een negatief effect hebben op prestatie en welbevinden van teamleden door interne conflicten, communicatieproblemen en afnemende cohesie. Anderzijds kan het de innovatieve creativiteit en het probleemoplossend vermogen van een team vergroten. Succesvol diversiteitsbeleid behelst ook een verandering van

20 1 Diversiteit, meer dan culturele verscheidenheid? 41 interne processen, regels en structuren die uitsluiting reproduceren, waardoor een discriminatievrij werkklimaat zich kan ontwikkelen dat ruimte biedt aan een diverse inbreng en talenten. drie perspectieven op diversiteit Oerlemans (2009, p ) onderscheidt drie perspectieven op de omgang met diversiteit binnen organisaties: interaction-and-learning; access and legitimacy; discrimination-and-fairness. Het integration-and-learning perspectief gaat ervan uit dat inzichten, vaardigheden en ervaringen die samenhangen met het lidmaatschap van een cultural identity group potentieel waardevolle bronnen zijn en in te zetten zijn om de doelstellingen van de organisatie beter te realiseren. Door medewerkers te stimuleren zich als zodanig te manifesteren, ontstaan mogelijkheden voor crosscultureel leren en het vergroten van het creatieve en probleemoplossende vermogen. In het access and legitimacy perspectie fis de toegang die een etnisch divers personeelsbestand potentieel biedt tot etnisch en cultureel diverse markten de legitimatie van het beleid. In beide gevallen geldt dat zolang etnische diversiteit zich niet uitstrekt tot de hogere functielagen, de aanpak de interetnische en interfunctionele spanningen vergroten. Het discrimination-and-fairness perspectief ziet het verwezenlijken van een etnisch divers personeelsbestand als morele opdracht. De inzet is een eerlijke en gelijke kans voor iedereen en het wegnemen van discriminatie. Voorkeursbeleid is daarbij een van de instrumenten. Deze benadering heeft minder oog voor crosscultureel leren en loopt het risico geen profijt te trekken van de potentiële grotere creativiteit door interne discussie over het maken van onderscheid en door interetnische spanningen. Wat leert de praktijk? Van den Broek deed onderzoek naar etniciteit op de werkvloer. Ze spreekt over de paradox van de maatschappelijke ideologie van gelijkheid en de dagelijkse praktijk van maatschappelijke ongelijkheid in interetnische samenwerkingsverbanden. Waar gelijkheid wordt nagestreefd, wordt ongelijkheid gecreëerd, omdat anders-zijn niet mag. (..) Als verschillen niet worden geaccepteerd, veroorzaakt de ideologie van gelijkheid een dagelijkse praktijk van ongelijkheid. Van den Broek, 2009, p